Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het lx. Capittel.

De Heere vermaent sijne kercke dat sy haer verheuge, van wegen de gelucksalicheyt haer door Christum verworven, vers. 1. haer verlichtende met ware kennisse Godes, 2. welcke oock de heydenen souden genieten, 3. die met groote menichten haer tot de selve souden vervoegen, 4. daer door sy soude verciert, verheerlickt, ende verrijckt worden, 15. ende de Heere soudese beschutten, ende haer licht zijn, 16.

1

¹ MAeckt u op, ² wordet verlicht, want ³ u licht komt: ende ⁴ de heerlicheyt des HEEREN ⁵ gaet over u op.

1 Of, staet op, T.w uyt de duysternisse ende elende, in de welcke ghy dus lange gelegen hebt. Vergel. Ies. 52.2. De Heere spreeckt hier Ierusalem, of Zion, D. sijne Gemeynte aen, als te sien is onder vers 14.

2 T.w. met volkomender kennisse ende wetenschap, dan ghy tot noch toe gehadt hebt: gelijck de klaerheyt des daechs verlicht, of vermeerdert wort, als de sonne opgaet.

3 T.w. Christus Iesus, die het licht der werelt is, 'twelck de herten der uytverkorenen verlicht met ware kennisse Godes. Siet Luc. 2.32. Ioh. 1.9. ende 8.12. ende Eph. 5.14. Of, de tijt uwer verlossinge is gecomen.

4 Vergelijckt hier mede Apoc. 21.11.

5 T.w. gelijck eene klaer schijnende sonne, die haer licht wijt en breet uytspreyt.

2

Want siet, ⁶ de duysternisse sal ⁷ de aerde bedecken, ende ⁶ donckerheyt ⁷ de volckeren: doch over u sal ⁸ de HEERE ⁹ opgaen, ende sijne Heerlickheyt sal ¹⁰ over u gesien worden.

6 D. onwetenschap, of, onverstant. Vergelijckt Eph. 4.18. ende cap. 5. vers 11. Apoc. 16.10. De menschen zijn vol blintheyt ende onwetenschap, ende en kennen haren Godt ende heylant niet, tot dat de Heere haer verlicht.

7 T.w. alle inwoonders der aerde, ende die volckeren, of alle die Natien, die in de duysternisse harer onwetentheyt blyven steken, verwerpende de genade der prediactie des H. Euangelii.

6 D. onwetenschap, of, onverstant. Vergelijckt Eph. 4.18. ende cap. 5. vers 11. Apoc. 16.10. De menschen zijn vol blintheyt ende onwetenschap, ende en kennen haren Godt ende heylant niet, tot dat de Heere haer verlicht.

7 T.w. alle inwoonders der aerde, ende die volckeren, of alle die Natien, die in de duysternisse harer onwetentheyt blyven steken, verwerpende de genade der prediactie des H. Euangelii.

8 D. de kennisse des Heeren Iesu Christi.

9 Als een sonne. Siet Psal. 84.12.

10 Of, op u verschijnen.

3

Ende de heydenen sullen ¹¹ tot uwen lichte gaen, ende Coningen tot den glans ¹² die u is opgegaen.

11 Of, in, of, by u licht. De sin is, De heydenen sullen oock verlicht worden met de ware kennisse Godes, door de predicatie des H. Euangelii, 't welck onder u sal gepredickt worden. Vergel. Apoc. 21.24. siet oock Ies. 49.6.

12 Hebr. uwes op-gancks.

4

¹³ Heft uwe oogen rontomme op, ende siet, ¹⁴ alle die zijn vergadert, sy komen ¹⁵ tot u: ¹⁶ uwe sonen sullen van verre komen, ende uwe dochters sullen aen [uwe] zyde ¹⁷ gevoestert worden.

13 Dit spreeckt de Prophete, als sich verwonderende over het groot getal der menschen, die uyt alle kanten der werelt tot Christum souden komen. Siet Ies. 49.18, 22, 23.

14 T.w. heydenen ende Coningen.

15 Of, uwent halven.

16 D. de geloovige onder de heydenen, die tot de kercke Godes gehooren.

17 Of, opgevoet, of, opgetogen worden. als Ies. cap. 49. vers 22. siet Num. 11.12.

5

Dan sult ghy 't ¹⁸ sien ende ¹⁹ t'samen vloeyen, ende u herte ²⁰ sal vervaert zijn, ende ²¹ verwijdet worden, want ²² de menichte der zee sal ²³ tot u gekeert worden, ²⁴ het heyr der heydenen sal ²⁵ tot u komen.

18 T.w. met verwonderinge.

19 D. met menichten 'tsamen loopen, uyt verwonderinge. And. uytbreken, T.w. als een stroom, of als het licht, of, als de sonne: And. schijnen, lichten, verlicht worden. Siet Psal. 34. de aent. op vers 6.

20 Niet als vreesende yet quaets, maer van verwonderinge over sulck eene onverwachte sake, T.w. als ghy sien sult sulck een groote menichte van verscheydene volckeren ende Natien tot den Heere Christum comen. Siet Ier. 33.9. Hos. 3.5. Siet oock Act. 2.7.

21 T.w. zijnde vol vreucht ende blijtschap.

22 D. de menichte der gener die aen de zee woonen. And. de rijckdom der zee: Men can het Hebr. woort hier in beyde de beteeckenissen nemen.

23 Of, tegen u, of t'uwaerts verandert worden, alsoo namelick, dat de gene die uwe vyanden waren, uwe vrienden sullen worden.

24 Of, de rijckdom der volckeren, Siet Apoc. 21.26.

25 T.w. om vrientschap met u te maken, uwe Religie aennemende.

6

Een hoop kemelen sal ²⁶ u bedecken, ²⁷ de snelle kemelen ²⁸ van Midian ende ²⁹ Hepha, ³⁰ sy alle ³¹ uyt Scheba ³² sullen comen: ³³ goutende wieroock sullense aenbrengen, ende sy sullen ³⁴ den overvloedigen lof des HEEREN ³⁵ bootschappen.

26 D. u lant. In dit, ende eenige der naestvolgende versen wort met verbloemde woorden voorseyt, dat alle Natien haer sullen geven onder de gehoorsaemheyt des H. Euangelii.

27 Siet Ier. 2. op vers 23.

28 D. uyt het lant der Midianiten, alwaer groote menichte van kemels ende dromedarisen waren. Siet 1.Chron. 5.21. Siet oock Iud. 6.3. ende 5.

29 Hepha was de sone Midians, Gen. 25.4. sijne nakomelingen woonden onder de Midianiten, behoudende nochtans den name hares voorvaders Hepha.

30 D. een groote menichte der selver. als Mat. 3.5.

31 D. uyt het lant der Schabeen, nakomelingen van Scheba, den sone Raema, den sone Chus, den sone Chams, Gen. 10.6, 7.

32 T.w. tot de gemeynschap der kercke. dit wort oock van hare Coningen geseyt, Psal. 72.10.

33 D. Sy sullen hare rijckdommen gebruycken tot den Godtsdienst, tot onderhoudinge der kercken leeraers, als oock der arme ledematen, der Gemeynte.

34 D. de weldaden Godes, die lof ende prijs weerdich zijn.

35 D. prediken, als een blijde bootschap verkondigen.

7

Alle de schapen van ³⁶ Kedar sullen tot u versamelt worden, de rammen ³⁷ van Nebajoth sullen u dienen: sy sullen ³⁸ met welgevallen ³⁹ komen op mijnen altaer, ende ick sal ⁴⁰ het huys mijner heerlickheyt heerlick maken.

36 D. der Kedarenen. Van dese volckeren siet Psal. 120. de aenteeck. op vers 5. sy waren Ismaëliten in Arabia, nacomelingen van Abraham uyt Kethura. Siet Ies. 21. versen 13, 17. Ier. 49. versen 28, 29, 32.

37 Dat is, der Nebathiters, in het steenachtige Arabyen, sy waren nakomelingen Nebaiots, des soons Ismaëls, Gen. 25.13. Hier wort gepropheteert, dat Abrahams zaet nae den vleesche, oock sijne kinderen nae den geloove worden, ende Godt dienen souden met den geestelicken godtsdienst des Nieuwen Testaments. Vergel. Mal. 1.11.

38 Of, met gunste, met geneychden wille. alsoo dat my haren godtsdienst aengenaem zy.

39 D. geoffert worden. De sin is, dat die Natien haer selven vrywillichlick op den Altaer Christum, souden overgeven tot een levendige, heylige, ende Gode welbehagende offerhande, gelijck d'Apostel spreeckt Rom. 12.1.

40 Of, mijn heerlick huys, D. mijn kercke, of Gemeynte der geloovigen, getimmert van levendige steenen. 1.Pet. 2.5.

8

⁴¹ Wie zijn dese, [die] ⁴² daer komen ⁴³ gevlogen ⁴⁴ als een wolcke, ende als duyven ⁴⁵ tot hare vensters?

41 De kercke verwondert haer over haren subijten grooten aenwas. Siet Ies. 49.21.

42 D. die daer met hoopen aenkomen, ende haer uyt de heydenen tot de Christestelicke Gemeynte begeven?

43 De Prophete gebruyckt het woort vliegen, om aen te wijsen, dat de gene die haer tot den Heere Christum bekeeren souden, soo seer willich ende begeerich souden zijn om tot hem te comen, datse meer souden schijnen snellick te vliegen, dan tot hem te gaen.

44 D. opentlick ende snellick, ende oock in groote menichte. alsoo stater Hebr. 12.1. Een wolcke der getuygenissen, D. een groot getal van getuygenissen.

45 Of, tot hare gaten, of holen, daer sy in woonen, ende hare nesten hebben.

9

⁴⁶ Want ⁴⁷ de Eylanden sullen my verwachten, ende ⁴⁸ de schepen van Tharsis voor eerst, om ⁴⁹ uwe kinderen van verre te brengen, haer silver ende haer gout met haer, ⁵⁰ tot den name des HEEREN uwes Godts, ende ⁵⁰ tot den Heyligen Israëls, dewyle hy u ⁵¹ heerlick gemaeckt heeft.

46 Of, voorwaer.

47 D. de inwoonders der Eylanden. D. die in verre landen woonen. Siet boven 42.4. ende 51.5.

48 D. die in de schepen van Tharsis varen. siet van Tharsis de aenteeck. 1.Reg. 10.22. Siet oock Psalm 48.8.

49 D. de gene die van u, als van eene moeder sullen geboren worden door het zaet des goddelicken woorts, als boven vers 4.

50 Of, van wegen des naems des Heeren: ende, van wegen den heyligen Israëls. de name des Heeren, beteeckent hier, den Heere selfs. Siet 2.Sam. 7.13. Vergel. met 1.Chron. 17.12. siet oock Act. 9.15.

50 Of, van wegen des naems des Heeren: ende, van wegen den heyligen Israëls. de name des Heeren, beteeckent hier, den Heere selfs. Siet 2.Sam. 7.13. Vergel. met 1.Chron. 17.12. siet oock Act. 9.15.

51 Of, sal heerlick gemaeckt hebben: of, dewijle hy u verciert heeft, of, vercieren sal. T.w. door de predicatie des H. Euangeliums, die in u sal gehoort worden, in ende door de welcke de rechte hemelsche wijsheyt wort voorgedragen, u streckende tot eenen heerlicken cieraet.

10

Ende ⁵² de vreemde sullen uwe mueren bouwen, ende ^a hare Coningen sullen u dienen: want in mijne verbolgentheyt hebbe ick u geslagen, maer ⁵³ in mijn welbehagen hebbe ick my over u ontfermt.

52 Dit is ten deele vervult geworden, als Cyrus ende Darius den Ioden hulpe gedaen hebben tot wederop-bouwinge der stadt van Ierusalem, ende des Tempels: maer insonderheyt ist in den nieuwen Testamente vervult geworden, want vele onder de heydenen, tot Christum bekeert zijnde, hebben mede de hant geboden tot opbouwinge van het geestelicke Ierusalem.

a Ies. 49.23.

53 Of, in mijne goedertierenheyt, datmen kan verstaen van den tijt des welbehagens. Siet Psal. 69. op vers 14.

11

⁵⁴ Ende uwe poorten sullen steets openstaen, sy en sullen des daegs nochte des nachts niet toe-gesloten worden, op datmen tot u inbrenge het heyr der heydenen, ende hare Coningen [tot u] geleydet worden.

54 Dit is te verstaen van de gelegentheyt der kercke in dese werelt, beteeckenende dat de inganck in de Christelicke kercke voor de godtsalige soude open staen, Ies. 26.2. d'Apostel Iohannes past dit op 'themelsche Ierusalem, of triumpherende kercke. Apoc. 21.25.

12

Want het volck ende het Coninckrijcke, ⁵⁵ welcke u niet en sullen dienen, ⁵⁶ die sullen vergaen: ende die volckeren ⁵⁷ sullen gantsch verwoest worden.

55 D. welcke sich den rijcke Christi niet en willen onderwerpen.

56 Want buyten de kercke Godes en is geen salicheyt. Die behouden worden, die worden geseyt de kercke toegedaen te worden. Act. 2.47. Apoc. 21.24.

57 Of, sullen gantsch en gaer vergaen, Hebr. verwoestende verwoest worden, of, met verwoestinge verwoest worden. T.w. die u niet en willen dienen. Vergel. Psal. 37.23.

13

⁵⁸ De heerlickheyt Libanons sal tot u komen, de denneboom, ⁵⁹ de beuken, ende de busboom te gelijcke, om te vercieren ⁶⁰ de plaetse mijnes Heylichdoms, ende ick sal ⁶¹ de plaetse mijner voeten heerlick maken.

58 D. de heerlicke hooge boomen, de schoonste die op den berch Libanus wassen: Psal. 29.5. Gelijck dese zijn gebruyckt tot den bouw des Tempels te Ierusalem 1.Reg. 5.6, 9, 14. Alsoo sullen voortreffelicke mannen, die met sonderlinge gaven des H. Geestes begaeft zijn, gebruyckt worden tot opbouwinge der Gemeynte Iesu Christi: Ia oock Coningen, Vorsten, en Groote deser werelt. Ies. 61.3. worden de godtsalige genaemt boomen.

59 Of, pijn-appel-boomen.

60 D. het heylichdom. want aldaer sat de Heere op de Arke des verbonts. Doch hier wort gesproken van de Christelicke kercke, in de welcke Godt woont door sijnen Geest, 2.Cor. 6.16.

61 Aldus wort de kercke Godts elders genoemt. Siet Ezech. 43.7.

14

Oock sullen ⁶² sich buygende tot u komen de kinderen der gener die u onderdruckt hebben, ende alle die u ⁶³ gelastert hebben, ⁶⁴ sullen haer nederbuygen aen de planten uwer voeten: ende sy sullen u noemen, ⁶⁵ de Stadt des HEEREN, ⁶⁶ het Zion des Heyligen Israëls.

62 Dat is, met groote demoedicheyt. Siet Apoc. 3.9. Siet oock Psal. 22.28, 30. ende Ies. 45.14. ende 49.23.

63 Of, versmaet hebben.

64 D. Sy sullen u eeren, van wegen, ende inden name uwes hoofdes Iesu Christi.

65 Van den Heere gebouwt ende bewoont, Psal. 147.2, 9, 12. Eze. 48.35.

66 Aldus wort de kercke Godes onder het Euangelie genoemt. Hebr. 12.22. Apoc. 14.1. van den berch Zion, die een figure der kercke Christi geweest is. Siet Psal. 2.6.

15

In plaetse dat ^b ghy ⁶⁷ verlaten ende gehaet zijt geweest, so ⁶⁸ dat niemant door [u] henen ginck, so sal ick u stellen tot eene eeuwige ⁶⁹ heerlickheyt, ⁷⁰ [tot] een vreucht van geslachte tot geslachte.

b Ies. 49.19. ende 54.1, 6, 7.

67 T.w. Van Godt, als van uwen echten man. Verstaet hier, soo veel het uyterlick belangt, want Godt en haet noch en verlaet de Gemeynte der uytverkorenen nemmermeer.

68 Hy vergelijckt het volck Godes by een stadt, liggende woest, ende onbewoont.

69 Of hoocheyt, voortreffelickheyt.

70 D. Ick sal u sodanich maken, dat alle heylige haer over u steets sullen verheugen. Siet Psal. 12. de aenteeck. op vers 8.

16

Ende ⁷¹ ghy sult de melck der heydenen suygen, ende ghy sult ⁷² de borsten der Coningen suygen: ende ghy sult weten, dat ick de HEERE ben, ^c uw' Heylant, ende uw' Verlosser, ⁷³ de Machtige Iacobs.

71 D. de heydenen, ende de Coningen die haer tot Christum sullen bekeeren, die sullen u onderhouden, ende voorderlick zijn, Siet Ies. 49.23.

72 Apoc. 21.24. staet, de heerlickheyt ende eere der Coningen.

c Ies. 43.3.

73 Iacob is d'eerste die Gode desen titel gegeven heeft Gen. 49.24. Siet Psal. 132.2, 5.

17

Voor ⁷⁴ coper sal ick gout brengen,

74 Een Prophetie van de geluckige verwisselinge van den stant der kercke, door Christum vernieuwt zijnde, dat sy in plaetse van vleeschelicke ceremonien, ende een wereltlick heylichdom, geestelicke ende hemelsche ordinantien sullen genieten. Siet Hebr. 9.1, 9, 10, 11, 12, 23, etc. ende 12.18, 22, 28.

[fol. 30v]

ende voor yser sal ick silver brengen, ende voor hout koper, ende voor steenen yser: ende sal ⁷⁵ uwe opsienders ⁷⁶ vreedsaem maken, ende ⁷⁷ uwe dryvers ⁷⁸ rechtveerdige.

75 Of, Voorstanders. Hebr. opsicht.

76 Hebr. vrede, D. mannen der vrede, voorstanders der vrede, die de vrede prediken, of, verkondigen, Rom. 10.15. Of, die tot vrede geneycht zijn, siet Psal. 120.7. ende 109.4. siet oock Iob 35. op vers 13.

77 Dit is 't selve woort dat Exo. 3.7. gebruyckt wort, ende 't beteeckent hier soo welde zielsorgers, als de Christelicke Overicheden, die het volck ter gerechticheyt drijven ende houden.

78 Hebr. rechtveerdicheyt.

18

⁷⁹ Daer en sal geen gewelt meer gehoort worden in uwen lande, verstooringe, noch verbrekinge in uwe lant-palen: maer ⁸⁰ uwe mueren sult ghy Heyl heeten, ⁸¹ ende uwe poorten Lof.

79 Dit alles, ende 'tvoorgaende, sal volkomelick in het eeuwige leven volbracht worden. Vergelijckt Ezech. 45.8.

80 D. uwe mueren (die groot ende hooge sullen zijn, in welcker fondament de namen van des lams twaelf Apostelen zijn, Apoc. 21.12, 14.) sullen uwe inwoonders soo wel beschermen, als of sy in eene stercke wel bemuerde stadt woonden.

81 Welcker twaelve sullen wesen, elck van bysondere peerlen, Apoc. 21.21. De sin is, Ghy sult steedts oorsake ende aenleydinge hebben den Heere in uwe poorten te loven. Siet Psal. 9.15.

19

⁸² De Sonne en sal u niet meer wesen tot een licht des daegs, ende tot eenen glans en sal u de Mane niet lichten: maer ⁸³ de HEERE sal u wesen tot een eeuwich licht, ende ⁸⁴ uw' Godt tot uwe cierlickheyt.

82 Die stadt en heeft niet van noode, dat de sonne of mane daer in schijnen, want Godt sal daer in alles in allen zijn. 1.Cor. 15.28. vergel. Apoc. 21.23. ende 22.5. Eenige verstaen hier, door de sonne ende mane al de wereltsche heerlickheyt en glorie, het Coninckrijcke, het heylichdom, ceremonien, etc.

83 Voor, de Heere, staet Apoc. 21.23. de klaerheyt Godes.

84 D. het lam, Iesus Christus, die het licht, of keerse dier stadt is. Apoc. 21.23.

20

⁸⁵ Uwe Sonne en sal niet meer ondergaen, ende ⁸⁶ uwe Mane en sal haer [licht] niet intrecken: want de HEERE sal u ⁸⁷ tot een eeuwich licht wesen, ende de dagen ⁸⁸ uwer treuringe ⁸⁹ sullen een eynde nemen.

85 D. uwe Godt (die uwe sonne wil wesen, Psal. 84.12.) en sal niet meer het licht sijnes aenschijns van u nemen.

86 Hebr. uwe mane en sal niet versamelt worden. D. haer licht niet inhouden. ofte, niet wechgenomen, niet geweert worden. Vergel. Ioël. 2.10.

87 Hebr. tot een licht der eeuwicheyt.

88 Of uwer rouwe, of, uwes leets.

89 Of, sullen voleynt zijn. Hebr. sullen volkomen zijn. Vergelijckt Apoc. 21.4. Siet oock Ies. 61.2, 3.

21

Ende ⁹⁰ u volck sullen alle t'samen ⁹¹ rechtveerdige zijn, sy sullen in eeuwicheyt de aerde ⁹² erffelick besitten: sy sullen zijn een ^{d 93} spruyte mijner plantingen, ^{e 94} een werck mijner handen, ⁹⁵ op dat ick verheerlickt worde.

90 T.w. alle oprechte ledematen der Christelicker kercke.

91 T.w. door 'tgeloove aen Christum Iesum, die haer sijne gerechticheyt schenckt, ende sijnen H. Geest mededeylt, op dat sy haer der gerechticheyt ende heylicheyt beneerstigen. Rom. 1.17. ende 5.19.

92 Of, als een erve besitten. De sin is, In dit leven sullen sy in mijne kercke blijven, ende hier namaels sullen sy het eeuwich Coninckrijcke der hemelen be-erven, van welcken beyden het lant Canaan een voorbeelt geweest is. Siet dergelijcke beloftenissen Psal. 37.29. Ies. 57.13. Apoc. 21.7.

d Mat. 15.13.

93 D. u volck sal zijn een plante of spruyte, van Godt, als den ackerman, geplant in Christo den waren wijn-stock, Ioh. 15.1, 2.

e Ies. 29.23. ende 45.11.

94 Geschapen in Christo Iesu tot goede wercken, Eph. 2.10. Siet Ies. 29.23.

95 Of, om my selven te vereerlicken. Sommige, op dat ick hem vereerlicke.

22

⁹⁶ De kleynste ⁹⁷ sal tot duysent worden, ende de minste tot een machtich volck: Ick de HEERE sal sulcx ⁹⁸ tot sijner tijt ⁹⁹ snellick doen komen.

96 T.w. hoop.

97 D. sal grootelicx wassen, als Gen. 24.60. De sin is, de kercke Christi sal in den nieuwen Testamente tot verwonderens toe seer treffelick opwassen, ende vermeerderen. Andre verstaen dese woorden aldus, Selfs de gene die kleyne gaven hebben sullen, die sullender door hare onderwijsinge vele andre tot de kercke of Gemeynte aenleyden.

98 Namelick, ter bequamer ende bestemder tijt, dien ick in mijnen raedt besloten hebbe, dien het ons niet en betaemt te weten. Siet Act. 1.6, 7. Doch andre meynen, dat dit te verstaen is van den tijt des nieuwen Testaments.

99 Hebr. doen haesten.