Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het Eerste Capittel.

Godt schept den hemel ende de aerde, vers 1, 2. ende het licht, op den eersten dach, 3. Op den tweeden, het uytspansel, met scheydinge der onderste ende bovenste wateren, 6. Op den derden scheydt hy het Drooge ende de Wateren, 9. Schept Gras ende vruchtbare Boomen, 11. Op den vierden, de Sonne, Mane, ende Sterren, 14. Op den vijfden, kleyne ende groote Visschen, mitsgaders 't Gevogelte, met segeninge, 20. Op den sesten, het Gedierte der aerden, 24. Ende op't laetste, den Mensche, Man ende Wijf, nae sijn beelt, gevende hen heerschappye, ende sijnen segen, 26. Oock onderscheydende de spijse des Menschen, ende der Gedierten, 29. Kent alle sijne schepselen voor goet, 31.

1

INDEN ^{1 a} beginne ² schiep Godt den ³ Hemel, ende de Aerde.

1 Des tijts der scheppinge aller creaturen, die door de scheppinge in het wesen gekomen zijn; dewyle sy te vooren niet geweest en waren, maer Godt alleen, die sonder begin is, Psal. 90.2. Prov. 8.22, 23. Coloss. 1.17. vergelijckt dit met Iohan. 1.1.

a Iob 38.4. Psal. 33.6. ende 89.12. ende 136.5. Act. 14.15, ende 17.24. Hebr. 11.3.

2 Scheppen, is in dit capittel ende elders te seggen, yet voortreffelicks maken, 't welck te vooren niet en was; het zy uyt niet, vers 1. oft uyt wat anders dat uyt niet geschapen was, als vers 21, 27. Van't Hebr. woort Elohim, D. Godt, siet ond. ca. 20. op vers 13.

3 Door Hemel, ofte Hemelen (zijnde dit woort by de Hebreen in't getal van eenen niet gebruyckelick) ende Aerde, machmen in dit eerste versken verstaen ofte den hemel ende aerde, soose op den eersten dach zijn geschapen, ofte de gantsche Werelt met alle Hemelsche ende Aerdsche schepselen, daer in begrepen. Verg. Gen. 2.1.

2

De ⁴ Aerde nu was ⁵ woest ende ledich, ende duysternisse was ⁶ op den afgront: ende de ⁷ Geest Godts ⁸ sweefde ⁹ op de Wateren.

4 Verstaet hier door dit woort, de aerde die nu is, doch soose in dat begin op den eersten dach geschapen is, ende niet alsoose door het volgende werck der scheppinge geworden is.

5 In 't Hebr. woesticheyt, ofte ongestaltheyt, ende ledicheyt ofte ydelheyt: het welcke vande aerde geseyt wort, om datse was sonder alsulcke gedaente, orden, onderscheyt, cieraet, gebruyck, ende de inwoonderen, die naderhant daer in geschapen zijn. Met dese Hebreeusche woorden wort elders in de H. Schrift uytgedruckt de uyterste verwoestheyt, ongestaltenisse, ydelheyt, nieticheyt ofte ledicheyt die yewers in is. siet Deut. 32.10. 1.Sam. 12.21. Iob 12.24. Psal. 107.40. Iesa. 34.11. ende 44.9. Ier. 4.23.

6 Hebr. Op het aengesicht des afgronts: D. op het diepe ende ondoorgrondelicke water; het welcke de aerde bedeckte als een kleet, ende stont boven de bergen, Psal. 104.6. Siet 2.Pet. 3.5.

7 Verstaet hier door het woort Geest, den Heyligen Geest; niet den wint, die noch niet geschapen en was.

8 Ofte, beweegde sich: verstaet, om het eerste wesen ende gestalte der aerde ende wateren, so die doe was, te onderhouden, op dat soo treffelicke schepselen door de cracht des Geests daer uyt voortgebracht souden worden. 't Schijnt eene gelijckenisse, genomen vande vogelen die de eyers broeden om de jonckskens daer uyt te doen voortkomen, ende daer na met hare vleugelen over de selve sweven, om die te koesteren en op te queecken. Siet Deuter. 32.11.

9 Hebr. op het aengesicht der wateren: D. op het opperste der wateren die de aerde bedeckten.

3

Ende Godt ¹⁰ seyde: Daer zy ¹¹ Licht: ende daer wert Licht.

10 Godes seggen, is sijn wille, sijn bevel, ende daet, Psal. 33.9. ende 148.5. dewelcke hy uytgevoert heeft door sijn wesentlick woort, 't welck van eeuwicheyt af, Godt, ende by Gode geweest is, Iohan. 1.1, 2. Psal. 33.6.

11 Een klaer, helder, luchtich wesen, verlichtende den duysteren klomp, ende door sijnen ommeloop makende dach ende nacht.

4

Ende Godt ¹² sach het Licht, dat het ¹³ goet was: ende Godt ¹⁴ maeckte scheydinge tusschen het Licht, ende tusschen de duysternisse.

12 Dit is menschelijcker wijse van Godt gesproken. De sin is, dat Godt sijn schepsel voor goet kende.

13 Dat wort hiet goet genoemt, 't welck Gode aengenaem, in sich selven schoon, ende lieflick, ende den schepselen, voornemelick den menschen, nut ende dienstich is.

14 Te weten, alsoo, dat het licht de duysternisse, ende de duysternisse het licht achtervolgden, om nacht ende dach te maken.

5

Ende Godt noemde het Licht Dach, ende de Duysternisse noemde hy Nacht: Doe was't ¹⁵ avont geweest, ende't was morgen geweest, de ¹⁶ eerste Dach.

15 Dat is, nacht ende dach, makende eenen natuerlicken dach, de welcke by den Hebreen begon met den avont (gelijck de duysternisse is voorgegaen) ende eyndigde met den volgenden avont, begrypende 24 uren.

16 Hebr. een dach: maer het is seer gebruyckelick by den Hebreen, dat sy een voor eerst setten, als Gen. 8.5. Num. 29.1. Matth. 28.1. 1.Cor.16.2.

6

^b Ende Godt seyde: Daer zy een ¹⁷ Uytspansel in het midden der Wateren; ende ¹⁸ dat make scheydinge tusschen ¹⁹ Wateren, ende Wateren.

b Psal. 33.6. ende 104.2. ende 136.5. Pro. 8.28. Ies. 42.5. Ier. 10.12. ende 51.15.

17 Ofte uytbreydsel. Het woort dat inden Hebreeuschen text staet, komt van een woort, 't welck beteeckent uytspannen, uyt-recken, etc. ende wort hier door beduydt de geheele ruymte tusschen de onderste ende bovenste wateren.

18 Hebr. dat zy scheydinge makende.

19 Die in het volgende versken verklaert worden.

7

Ende Godt maeckte dat Uytspansel, ende maeckte scheydinge tusschen de wateren, ²⁰ die ^c onder't Uytspansel zijn, ende tus-

20 Te weten, In, ende op de aerde. Hebr. die van onder, etc. alsoo vers 9.

c Psal. 33.7. ende 136.6. Prov. 8.24.

[fol. 1v]

schen de ²¹ wateren die ^d boven't Uytspansel zijn: ende het was alsoo.

21 Hebr. De wateren die van boven, etc. verstaet de wolcken, die boven het onderste deel deses uytspansels dryven, ofte eenige andere wateren die na de scheydinge hare plaetse boven mochten hebben genomen.

d Psal. 148.4.

8

Ende Godt noemde het Uytspansel, Hemel: doe was't avont geweest, ende't was morgen geweest, de tweede dach.

9

Ende Godt seyde: ^e Dat de wateren van onder den Hemel in eene plaetse vergadert worden, ²² ende dat het drooge gesien worde: ende het was alsoo.

e Iob 38.8. ende 26.10. Psal. 24.2. ende 33.7. ende 136.6.

22 Hier uyt blijckt, dat te vooren de gantsche aerdbodem met water is bedeckt geweest, ja selfs de Bergen, als boven op het 2. vers is aengeteeckent.

10

Ende Godt noemde het drooge, Aerde, ende de vergaderinge der wateren noemde hy, ²³ Zeen: ende Godt sach dat het goet was.

23 Daer en staet niet, Zee; maer, Zeen: om dat door dit woort by de Hebreen niet alleen verstaen en wort de Groote Zee, als Eccl. 1.7. maer oock andere Zeen, Poelen, Meeren, ende alle versamelingen der wateren. Siet. Gen. 14.3. Exod. 14.23. Num. 34.11. Matth. 4.18. Iohan. 21.1. ende elders.

11

Ende Godt seyde: Dat de aerde uytschiete gras-scheutkens, ²⁴ kruyt zaet-zaeyende, ²⁵ vruchtbaer geboomte, dragende vrucht nae sijnen aert, welkes zaet daer in zy op der aerde: ende het was alsoo.

24 Dat is, dat zaet van sich voortbrengt, draegt, geeft, ende uytwerpt; alsoo onder vers 12. ende 29.

25 Hebr. Geboomte der vrucht.

12

Ende de aerde bracht voort gras-scheutkens, cruyt zaetzaeyende nae sijnen aert, ende vruchtdragende geboomte, welckes zaet daer in was, nae sijnen aert: ende Godt sach dat het goet was.

13

Doe was't avont geweest, ende't was morgen geweest, de derde dach.

14

Ende Godt seyde: ^f Datter ²⁶ Lichten zijn in het Uytspansel des hemels, om scheydinge te maken tusschen den dach, ende tusschen de nacht; ende ²⁷ datse zijn tot teeckenen ende tot gesette tyden, ende tot dagen, ende jaren.

f Psal. 136.7.

26 Siet Psa. 74.16.

27 Dat is, om te dienen tot afteeckeninge van verscheydene gelegentheden der tijden, als Lente, Somer, Herfst, Winter; verlenginge, vercortinge, ende effeningen der dagen, Eclipsen, etc. mitsgaders sekere dagen, weken, maenden, ende jaren waer te nemen, ende te onderhouden, soo wel in Kerckelicke, als in Politijcke ende burgerlicke handelingen, dit leven aengaende.

15

^g Ende dat sy zijn tot Lichten in het Uytspansel des hemels, om licht te geven op der aerde: ende het was alsoo.

g Deut. 4.19. Ierem. 31.35.

16

Godt dan maeckte ²⁸ die twee groote Lichten: dat groote licht tot heerschappye des daegs, ende dat ²⁹ kleyne Licht tot heerschappye des nachts; oock de Sterren.

28 Te weten, de Sonne ende Mane; dewelcke groot genoemt worden ten aensien van haer uyterlicke gedaente, soo die in onse oogen valt, ende hare uytnemende werckingen.

29 Te weten; in vergelijckinge met de Sonne.

17

Ende Godt ³⁰ steldese in het Uytspansel des hemels, om licht te geven op der aerde.

30 Hebr. gafse.

18

Ende om te heerschen in den dach, ende in de nacht, ende om scheydinge te maken tusschen het licht, ende tusschen de duysternisse: ende Godt sach dat het goet was.

19

Doe was't avont geweest, ende't was morgen geweest, de vierde dach.

20

Ende Godt seyde; Dat de wateren overvloedichlick voortbrengen ³¹ een gewemel van levendige ³² zielen: ende het gevogelte vliege boven d'aerde, ³³ in het Uytspansel des hemels.

31 Het Hebreeusch woort is hier genomen voor soodanich gedierte, dat inde Zee, ende andere wateren met swemmen sich beweecht: hoewel het oock gebruyckt wort van het vliegende gedierte inde Lucht, Levit. 11.20. ende van het cruypende op der aerde; daer oock vers 44.

32 Hebr. Ziele. Verstaet daer door de Dieren die leven ende gevoelen, ende uyt sulcke oorsake haer bewegen.

33 Hebr. in (ofte nae) het aengesicht des etc.

21

Ende Godt ³⁴ schiep de groote Walvisschen: ende alle levende ³⁵ wremelende ziele, welcke de wateren overvloedichlick voortbrachten, nae haren aert; ende alle ³⁶ gevleugelt gevogelte nae sijnen aert: ende Godt sach dat het goet was.

34 Siet de aenteeckeninge op het vers 1.

35 Het Hebreeusch woort beteeckent niet alleene het swemmende gedierte, als hier, ende Levit. 11.46. ende Psal. 69.35. maer oock dat cruypt op der aerde, ofte met verheffinge der voeten daer op gaet, ende treedt, als onder vers 24, 25, 26, 28, 30. ende capit. 6.20. ende 7.8. ende Psal. 104.20.

36 Hebr. allen vogel des vleugels, alsoo oock Psal. 78.27.

22

Ende Godt ³⁷ segendese, seggende: ^h Zijt vruchtbaer, ende vermenichvuldiget, ende vervullet de wateren inde Zeen: ende het gevogelte vermenichvuldige op der aerde.

37 Dat is, Godt gaf haer kracht om haer geslachte door voortteelinge te onderhouden, ende te vermenichvuldigen. Siet onder vers 28. ende elders meer.

h Genes. 8.17.

23

Doe was't avont geweest, ende't was morgen geweest, de vijfste dach.

24

Ende Godt seyde: D'aerde brenge levendige ³⁸ Zielen voort, nae haren aert, ³⁹ Vee, ende ⁴⁰ kruypende, ende wilt Gedierte der aerde nae sijnen aert: ende het was alsoo.

38 Hebr. Ziele. Siet bov. vers 20.

39 Het Hebr. woort beteeckent hier alle tamme, viervoetige dieren, onder de menschen verkeerende, ende hen tot dienst, voedsel, ende kleedinge streckende.

40 Siet boven op vers 21.

25

Ende Godt maeckte het wilt gedierte der aerde, nae sijnen aert, ende het vee na sijnen aert, ende al het kruypende gedierte des aerdbodems nae sijnen aert: ende Godt sach dat het goet was.

26

Ende Godt seyde: ⁴¹ Laet ons ⁴² Menschen maken, ⁴³ nae onsen ⁴⁴ beelde, nae onse gelijckenisse; ende dat sy heerschappye hebben over ⁴⁵ de Visschen der Zee, ende over het gevogelte des hemels, ende over ⁴⁶ het vee, ende over de geheele aerde, ende over al het kruypende gedierte, dat op der aerde kruypt.

41 Godt spreeckt int getal van velen, gelijck hy oock terstont doet, seggende, nae ons beelt, nae onse gelijckenisse; ende als sich beradende (menschelicker wijse gesproken) om ons aen te wijsen de Goddelicke dry-eenicheyt, ende de weerdicheyt van dit leste schepsel des menschen.

42 Dat is, Man ende Wijf, als blijckt uyt het volgende, dat sy heerschappye hebben; ende uyt vers 27. ende cap. 5.2.

43 Hebr. in onsen beelde.

44 Dese twee woorden schijnen eene ende de selve beteeckeninge te hebben, om dat in dese materie somtijts een van beyden inde plaetse van beyden gestelt wort. Siet het volgende vers, ende cap. 5.1. Door beelt ende gelijckenisse is voornemelick te verstaen de ware kennisse Godes, Col. 3.10. ware gerechticheyt ende heylicheyt, Ephes. 4.24.

45 Hebr. visch, dat is, visschen, alsoo vers 28.

46 Dit woort wort hier breeder genomen, als vers 24. daer het onderscheyden wort van het wilt gedierte, het welcke hier onder het Hebreeusch woort Behemah begrepen wort.

27

Ende Godt schiep den Mensche ⁱ nae sijnen beelde, nae den beelde ⁴⁷ Godts schiep hy hem: ^k Man ende Wijf schiep hyse.

i Genes. 5.1. ende 9.6. 1.Cor. 11.7. Ephes. 4.24. Coloss. 3.10.

47 D. niet nae des menschen evenbeelt, die geschapen wert, gelijck de voorgaende woorden souden konnen genomen worden, maer nae het beelt Godes, die hem geschapen heeft. Vergelijckt ond. 5.1. ende 9.6.

k Matth. 19.4.

28

Ende Godt ⁴⁸ segendese; ende Godt seyde tot hen: ^l Weest vruchtbaer, ende vermenichvuldiget, ende vervullet de aerde, ende onderwerptse, ende hebbet heerschappye over de visschen der Zee, ende over het gevogelte des hemels, ende over al het gedierte dat op der aerde ⁴⁹ kruypt.

48 Siet de aenteeckeninge op vers 22. hoewel dit woort hier meer begrijpt nae uytwijsen vanden text selfs.

l Genes. 8.17. ende 9.1, 3.

49 Siet bov. op vers 21.

29

Ende Godt seyde: Siet, ^m ick hebbe ulieden al het zaet-zaeyende kruyt gegeven, dat ⁵⁰ op de gantsche aerde is, ende alle geboomte in 't welcke zaet-zaeyende boomvrucht is: het zy u tot spijse.

m Gen. 9.3. Psa. 104.14, 15.

50 Hebr. op het aengesicht der, etc.

30

ⁿ Maer allen gedierte der aerde, ende allen gevogelte des hemels, ende allen kruypenden gedierte op der aerde, daer een levendige ziele in is, [hebb' ick] ⁵¹ al 't groen kruyt tot spijse ⁵² [gegeven]: ende het was alsoo.

n Psal. 104. vers 14.

51 Hebr. alle groente of groensel des kruyts.

52 Dit woort is hier ingevoegt uyt het voorgaende vers.

31

Ende Godt sach al wat hy gemaeckt hadde, ende ⁵³ siet, ^o het was ⁵³ seer goet: doe was't avont geweest, ende 't was morgen geweest, de seste dach.

53 .53 Dese woorden, siet, ende seer, zijn van Mose hier by gevoegt, om des te beter uyt te drucken de grootheyt ende treffelickheyt deses wercx, als oock het uytnemende welgevallen Godes, 't welck hy gehat heeft in al sijn werc, ende insonderheyt in het schepsel der menschen.

o Deut. 32.4. Mar. 7.37.

53 .53 Dese woorden, siet, ende seer, zijn van Mose hier by gevoegt, om des te beter uyt te drucken de grootheyt ende treffelickheyt deses wercx, als oock het uytnemende welgevallen Godes, 't welck hy gehat heeft in al sijn werc, ende insonderheyt in het schepsel der menschen.