Spektator. Jaargang 18

[p. 393]

Een exclusieve kinderwereld in de jeugdliteratuur
G. De Vriend

Een geluk dat de grote mensen naar Denemarken gaan, zei Gustaaf. Dan zitten zij ons tenminste niet in de weg (E. Kästner, Emiel en de drie tweelingbroers)

Zohar Shavit verklaart het succes van Enid Blytons serieboeken mede door te wijzen op de aparte kinderwereld waarin ‘de Vijf’ of ‘de Zeven’ opereren: ‘the stereotypical presentation involves the text's portrayal of a children's world in which adults hardly exist at all’ (Poetics of children's literature 1986: 95). Die kinderwereld is er één, waarin kinderen serieuze en soms zelfs gevaarlijke problemen zélf oplossen, waarin ze de nodige risico's lopen. Gelukkig beschikken Blyton-kinderen echter over een schier onfeilbaar oordeel, dat hen stuurt bij hun belangrijkste taak: het bestrijden van schurken. De jeugdige helden herkennen schurken gewoonlijk in één oogopslag, of anders zorgt hun hond wel voor die identificatie. De eerst nog als meedogenloos beschouwde overgrootvader in Five on Finniston Farm blijkt bijvoorbeeld de goedheid zelve, en Timmy, de hond van het jongensmeisje George, signaleert dat:

George was staring in amazement at Timmy. ‘He 's never done a thing like that before’, she said. ‘All dogs are like that with old Granddad’ (Shavit citeert het Blytonverhaal op p. 103 van haar boek).

Shavit levert haar lezers het Blytonrecept van die exclusieve kinderwereld, waar overigens de bekende middle class-waarden heersen. Mij lijkt die exclusieve kinderwereld evenwel niet specifiek voor massaliteratuur voor de jeugd. In veel boeken die we tot de canon rekenen van ‘het goede kinderboek’ moeten jeugdige hoofdpersonen immers óok hun eigen boontjes doppen, en ook dan lijken grote mensen eigenlijk vooral in de weg te lopen. Shavit wijst daar trouwens zelf al op (vgl Shavit 1986: 95).

Die jeugdige verhaalhelden staan niet écht alleen op de wereld. Als dat wel zo is, dan levert hun treurige uitgangspositie natuurlijk stof op voor een bepaald soort (queeste)-plot. Gewoonlijk zijn er echter, evenals bij de Blytonkinderen, wel degelijk ouders. Maar die zijn er net even niet! Ze zijn op vakantie (of de kinderen gaan op vakantie), ze zijn ziek, of ze werken - ze blijven in elk geval op de achtergrond. Soms is er alleen een moeder, zoals bij Madelief van Guus Kuijer, of alleen een vader, zoals die van Dahls Daantje (maar die is wel de aardigste vader van de wereld). Kinderboekenkinderen gaan ook vaak uit logeren. En zeker als ze dan alleen op reis gaan, arriveren ze gewoonlijk pas aan het eind van het boek te bestemder plaatse, na eerst grote avonturen te hebben beleefd. Denk maar aan Kästners

[p. 394]

Emiel, aan Van Leeuwens Deesje, of aan Vogelaars Thomas Maandag. Maar er zijn ook nog Abeltje, die via zijn baan als liftboy in de wijde avonturenruimte belandt, en Sjakie, die als prijswinnaar de wel heel bizondere chocoladefabriek mag exploreren, en er zijn de verlegen kinderen en dromers, zoals de bedlegerige Kleine Sofie van Els Pelgrom, of Bastiaan Balthazar Broeckx van Michael Ende. En natuurlijk zijn er al die kinderen die op kostschool ‘van hun ouders bevrijd’ zijn.

Het lijkt er dus op, dat Shavit gelijk heeft: een belangrijke variant van het kinderboek kenmerkt zich door de uitgangssituatie van de jeugdige personages. De kinderen moeten alleen zijn, zonder volwassenen in de buurt, want anders zijn avonturen onmogelijk.

De kinderboekenschrijver wendt soms drastische middelen aan om het zo ver te krijgen. In De reuzenperzik van Roald Dahl is James Henry Trotter slechts éen alinea (en vier levensjaren) gelukkig: hij woont dan bij zijn ouders aan zee, heeft vriendjes - maar voor een verhaal is dat kennelijk allemaal niet zo interessant. Want al in de volgende alinea verandert alles, als we lezen:

Maar toen de vader en moeder van James op zekere dag naar Londen gingen om te winkelen, gebeurde daar iets verschrikkelijks. Ze werden plotseling allebei opgevreten (midden op de dag, denk je eens in, en in een drukke straat) door een hele grote woedende neushoorn die uit de Londense Zoo was ontsnapt.

Dit voorbeeld zou kunnen verduidelijken, dat de exclusieve kinderwereld een plot-motiverende functie heeft: het optreden van de Londense neushoorn motiveert dat James Henry bij twee afschuwelijke tantes moet gaan wonen, wat hem ‘dwingt’ om op avontuur uit te gaan. Toch kunnen we in een kritiek van Aukje Holtrop een andere verklaringsmogelijkheid vinden, die meer met de psychologie van de lezer te maken heeft:

Ieder kind (nou ja, bijna ieder kind dan) zou soms wel heel erg graag bij andere mensen dan zijn eigen ouders willen wonen. De buren zijn veel aardiger, en oma ook en dan is er nog een tante bij wie het duizend keer aangenamer is dan gewoon bij vader en moeder (De blauw geruite kiel, Vrij Nederland, 10 dec. 1988).

Deze aanzet tot de bespreking van een nieuw boek van Veronica Hazelhoff zou het voorkomen van een exclusieve kinderwereld kunnen verklaren als: die wereld zorgt voor identificatiemogelijkheden.

Shavit ziet het gebruik van de aparte kinderwereld in populaire jeugdboeken als manifestatie van het negeren der volwassen lezer door de jeugdboekenschrijver. Die volwassen lezer leest kinderboeken om te kunnen bepalen of ze geschikt zijn voor jeugdige lezers. Maar sommige schrijvers, zo stelt Shavit, proberen aan die tussenkomst te ontkomen: ‘In popular literature he (= de schrijver) ignores the adult and rejects the need to court him and obtain his approval’ (o.c. 94). Ze menen dat te bereiken door die aparte kinderwereld te creëren, waardoor jeugdige lezers zich aangetrokken voelen: de Blytonboeken worden op grote schaal verkocht en gelezen.

In geschriften over jeugdliteratuur bestaat de neiging om, generaliserend en eenduidig, verband te leggen tussen teksteigenschappen en lezerseigen-

[p. 395]

schappen. Men neemt aan dat jeugdboeken specifieke kenmerken hebben, omdat het beoogde publiek als lezer nog ‘onvolgroeid’ is. Maar er zijn nog maar weinig gegevens die deze opvatting systematisch empirische inhoud geven. Het boek van Shavit vertrekt vanuit een duidelijke visie op de communicatieve situatie van jeugdliteratuur. Gewoonlijk volstaat men echter met het aanwijzen van eigenschappen, die men kenmerkend noemt voor jeugdliteratuur. Het vervelende is dan, dat we de ene keer lezen, dat de vertelwijze van kinderboeken auctoriaal is, met een duidelijke expositie, want de jeugdige lezer dient goed geöriënteerd te worden als hij de verhaalwereld binnengaat. De andere keer staat er geschreven, dat kinderboeken vooral ‘in medias res’ beginnen, opdat de jeugdige lezer toch maar zo snel mogelijk in het verhaal komt en direct geboeid wordt.

In een amusante bijdrage van Herman Verschuren aan Praten op Papier (vgl Jeugd en samenleving 3/4, 1988) staan verschillende van die voor jeugdliteratuur kenmerkend geachte teksteigenschappen. Ze zijn typerend in hun tegenstrijdigheid, want ze laten al te duidelijk zien hoe speculatief de veronderstellingen zijn die gewoonlijk de grondslag vormen voor beschouwingen over wat jeugdliteratuur ís.

Als ik dus nog een keer naar de exclusieve kinderwereld terugkeer, dan is het om tegenvoorbeelden te noemen. Want natuurlijk zijn lang niet alle kinderboeken avonturenverhalen. Meestal zijn de hoofdfiguren van kinderboeken wel leeftijdgenoten van hun lezerspubliek. Maar vele verhaalkinderen hebben juist problemen met de wereld van alledag, waarin volwassenen wel degelijk (en veelal: overheersend) aanwezig zijn. Ze hebben bijvoorbeeld moeite met de gevestigde orde van het naar school gaan.

Verhaalkinderen hebben het vaak moeilijk, omdat ze zich alleen voelen, denken lelijk te zijn, of zich te dik vinden. Dan is er geen sprake meer van een exclusieve kinderwereld, lijkt me. Immers:

Geen mens vindt het leuk om dik te zijn. Marga vormde daarop geen uitzondering en daarom ging ze verschrikkelijk graag naar oma Zwettl, vond ze het prettig om thuis te zijn, was ze niet dol op school en haatte ze de gymzaal uit de grond van haar hart (C. Nöstlinger, Door dik en dun).