Spektator. Jaargang 18

[p. 3]

Ter introductie

De computer is nog niet dermate doorgedrongen in de taalkunde dat artikelen op het gebied van de computerlinguistiek, verder CL, als vanzelfsprekend tussen de ‘gewone’ bijdragen in linguistische tijdschriften verschijnen. Het gebruikelijke publicatiemedium voor de computerlinguist vormen nu nog de talrijke informatiecaorganen van uiteenlopende aard, en daarnaast een toenemend aantal tijdschriften specifiek gericht op het, sterk expanderende, vakgebied zelf. Bij linguistische congressen zijn er vaak aparte secties, vrijwel uitsluitend bezocht door de ‘incrowd’. Het onderwijs in CL, binnen diverse letterenfaculteiten gepromoveerd tot (post-propedeutisch) hoofdvak, wordt in het algemeen binnen aparte instituten verzorgd.

Dit alles staat de emancipatie van het vak in kringen van de linguistiek, en een doorgaande dialoog van computertaalkundigen met vakgenoten die het vak zonder hulpstukken beoefenen, in de weg.

We zijn de redaktie van Spektator dan ook bijzonder dankbaar dat zij een gehele aflevering voor dit onderwerp heeft willen inruimen.

Men is allicht geneigd de toevoeging ‘computer-’ aan ‘-linguistiek’ op te vatten als een beperking van het laatste begrip, een deelverzameling ervan: slechts die taalkunde waarbij een computer gebruikt wordt. De computerlinguist leest de samenstelling echter als een uitbreiding: de taalkunde, met als extra gereedschap de computer en de bijbehorende op taalkundige problemen gerichte methoden en technieken.

En die laatste lezing is dan ook de juiste: waar taalkunde en CL beide streven naar modellen en verzamelingen regels die expliciet en volledig zijn, beoogt de CL daarenboven het model c.q. de regels om te zetten in een werkend systeem. Dit komt in de praktijk vooral neer op een onderlinge ordening en afstemming op elkaar van de verschillende componenten van de grammatica, die, zo er binnen de uiteenlopende taalkundige theorieën al aandacht aan wordt besteed, meestal weinig wordt uitgewerkt.

Omdat ‘computerlinguistiek’ nog niet door eenieder als een pleonasme wordt opgevat, kunnen we de in de praktijk bestaande relatie van de CL tot de ‘eigenlijke’ taalkunde op drie manieren karakteriseren.

Eerst die van slaaf tegenover meester. Dit geldt bijvoorbeeld voor toepassingen waarbij de computer wordt gebruikt als voorraadschuur voor grote hoeveelheden taalmateriaal, dat op allerlei wijzen kan worden geordend, en waarin naar linguistisch interessante verschijnselen kan worden gezocht. Dergelijk gebruik kan van groot nut zijn, zeker als sprake is van verzamelingen die verrijkt zijn met taalkundige koderingen en waarvan de zinnen zijn voorzien van structuren.

Een tweede karakterisering is die van de CL als geweten van de linguistiek.

[p. 4]

De taalkundige gebruikt de computer om (verzamelingen van) regels te formaliseren en te toetsen. Alhoewel het al enkele decennia gemeengoed is voor een taalkundige om bij het opstellen van regels naar explicietheid en volledigheid te streven, blijkt onvermijdelijk bij confrontatie met een automaat dat men steken heeft laten vallen. Geen instantie kan zo uitputtend, onbevangen maar ook onbarmhartig de ‘all and only’ toets uitvoeren die men aan een grammaticamodel dient op te leggen.

Een derde rol van de computerlinguistiek is die van profiteur: met de verworvenheden van de taalkunde wordt goede sier - en soms ook goed geld - gemaakt, middels de constructie van woordafbrekers, spellingscorrectoren, tekstgeneratoren, vraag-antwoordsystemen en vertaalprogramma's. Wij zullen onder CL verstaan alle gebruik van de computer specifiek gericht op taaltheoretische doelen (dit noemen we dan de fundamentele taaltechnologie, met de computer in de eerste en de tweede rol), en tevens die op de praktijk gerichte toepassingen ertoe rekenen waarbij de taalkunde een dominante rol speelt (dit is dan toegepaste taaltechnologie, de ‘profiteursrol’).

Tussen beide subdomeinen bestaat dan een wisselwerking in die zin dat de fundamentele taaltechnologie - naast de taalkunde zelf - de modellen levert waarop de toepassingen gebaseerd zijn, en de toegepaste taaltechnologie terugkoppeling levert naar de theorie.

De computerlinguistiek is een complex en sterk interdisciplinair domein. Het is ondenkbaar zonder de inbreng van de informatica, de logische semantiek, de algebraïsche taalkunde, en de kunstmatige intelligentie, maar ook zonder een letterenvak als tekstwetenschap, om slechts de meest in het oog lopende te noemen. Er zijn in Nederland inmiddels enige honderden beoefenaren, binnen en buiten de universiteiten, werkend aan vele tientallen projecten van uiteenlopende aard. De in de navolgende artikelen behandelde onderwerpen dekken dan ook op generlei wijze het gehele gebied van de CL. Liever echter dan de lezer met een hier onvermijdelijk enigszins oppervlakkig overzichtsartikel te confronteren, verzamelden wij een viertal wat dieper gravende teksten, die o.i. een redelijke indruk geven van de belangrijkste problemen, methoden en resultaten van de CL, en die tevens tamelijk representatief kunnen worden geacht voor het werk dat momenteel in Nederland op dit gebied wordt verricht. Daarbij is zowel het fundamentele als het toegepaste aspect vertegenwoordigd.

Diverse belangwekkende activiteiten blijven echter geheel ongenoemd. Voor een tekst die een impressie van het totale domein wil geven verwijzen we naar ons inleidend artikel van de bundel behorende bij de zomercursus computerlinguistiek 1987.

Veel onderzoek binnen de CL gaat traditioneel uit van de zin als hoogste niveau van analyse c.q. synthese. Het is echter vooral de confrontatie met de eisen die praktische toepassingen stellen die de belangstelling voor problemen op hogere tekstniveaus binnen de CL de laatste jaren sterk heeft doen toenemen, aanzienlijk meer dan binnen de taalkunde tout court.

Zo de computerlinguistiek niet nu reeds het een en ander te bieden heeft

[p. 5]

voor de meer op (literaire) teksten georiënteerde lezer van Spektator, zal dat in geval van een toekomstige ‘special’ zeker het geval zijn.

Anneke Neijt

Dik Bakker

gastredaktie