Spektator. Jaargang 7

[p. 595]

Een correspondentie van Jacob Israel De Haan
Rob Delvigne & Leo Ross

Eén van de aardigste boekjes over of eigenlijk van Jacob Israël de Haan is de ‘kleine correspondentie’ die in 1957 onder de titel Brieven aan een jongen werd uitgegeven door Arnold Saalborn, degene aan wie een halve eeuw eerder die brieven gericht waren. De Haan, toen even in de twintig, vertelt de jonge gymnasiast allerlei wissewasjes uit zijn leven, vaak met een gemoedelijk didaktische inslag zoals op p. 54: ‘Je moet maar goed studeeren, Arnold, m'n jongen, dat is 't beste. Nu heb ik d'r nut van, dat ik zoo veel gewerkt heb’. Maar daartussendoor ook informatie van zwaarder kaliber: ‘In't voorjaar publiceer ik'n roman in “Nederland”, die half klaar is’ (p. 42) - welke roman was dat? Of: ‘'n Uitgever hier verzocht me ook 'n jongensboek voor 'm te maken’ (p. 46) - het boek dat met diens toestemming aan Aletrino zou worden opgedragen, maar ‘toen wij het lazen’, schrijft Aletrino later, ‘kreeg ik bijna een stuip van schrik’: voor het jongensboek was de roemruchte roman Pijpelijntjes in de plaats gekomen en de opdracht had De Haan gehandhaafd. Waar bleef nu dat jongensboek?

Het boekje Brieven aan een jongen is een kleine goudmijn voor de literatuurhistoricus, maar geen bron waaruit men zorgeloos kan putten zoals Kees Joosse en Jaap Meijer onlangs deden in het commentaar bij hun Kanalje-editie. Dit marxistisch-joodse, dus allesbehalve naïve uitgeversduo baseerde zich bij het bepalen van de verschijningsdatum van Kanalje op een passage uit de Brieven zonder zich één moment af te vragen hoe Saalborn met zijn dateringen omsprong (zie ons artikel Mythologieën rondom Jacob Israël de Haan’ in De revisor IV/2, p. 70). Toen Saalborn deze Brieven bundelde en uitgaf, was hij bedaagd neerlandicus en leraar aan het Barlaeusgymnasium, iemand van wie men ernst en verantwoordelijkheidsbesef verwacht. Het motto ‘Amo e il segreto mio non posso dir’ (ik heb lief en mijn geheim kan ik niet zeggen), een motto dat De Haan zelf meermalen gebruikte, suggereert een intieme relatie tussen De Haan en Saalborn die er niet geweest is, maar belooft ons in elk geval zorg en piëteit van de uitgever, toewijding jegens de langgestorven vriend. Zo is men geneigd te denken. In werkelijkheid krioelt Saalborns boekje van fouten. Zelden is een uitgaaf slordiger verzorgd. Van de chronologie van de brieven deugt niets. De data zijn door Saalborn naar willekeur toegevoegd. Maar intussen blijft Brieven aan een jongen een schat van een boekje en zo bracht de blunder van de combinatie Joosse/Meijer ons op de gedachte vooral de chronologie van deze ‘kleine correspondentie’ eens wat nauwkeuriger te bekijken.

Na de dood van Saalborn enkele jaren geleden kwamen de brieven die hij in een mapje bewaarde (p. 8) in het bezit van de Universiteitsbibliotheek van Leiden, waar ze toegankelijk geworden zijn. Tussen de brieven van De Haan treft men ook brieven in klad van de jonge Saalborn aan, die de oude Saalborn niet in zijn boekje opnam, maar die de briefwisseling ongetwijfeld meer kontoer geven. We citeren nu een alinea uit de inleiding van Saalborn (p. 16) om tot een eerste confrontatie met het Leidse materiaal te komen:

Ik heb mijn kleine verzameling brieven (21 stuks) in twee gedeelten verdeeld naar het adres van afzending: 14 van de St. Willibrordus-, 7 van de Palestrinastraat. Want met de Palestrinastraat begint een ander hoofdstuk. Jacob de Haan ondertekent nu Jacob Israël de Haan. Hij is getrouwd met Dr. Johanna van Maarseveen. Het ‘kleine baasje,’ de ‘boy’ is nu in de aanhef der brieven ‘beste Arnold’ geworden. De toon is wat grotemenselijker. Er wordt meer begrip verondersteld, meer vertrouwen gegeven.

Telt men de brieven in Saalborns boekje, dan komt men niet tot 21, maar tot 19 stuks. Twee brieven werden dus verdonkeremaand. In werkelijkheid zijn er trouwens niet 21, maar 22 brieven van De Haan. De laatste brief, niet door Saalborn opgenomen, dateert van 14 mei 1912 en begint met de aanhef: ‘Geachte Heer Saalborn’. Het ietwat sentimentele verhaaltje van het ‘baasje’ en de ‘boy’ die ‘beste Arnold’ werd, klopt niet. De toon van deze laatste brief is koel: ‘U weet, wat u aan mij hebt bedorven en wat u dus aan mij hebt goed te maken’...Nee, vertrouwen en begrip zijn tussen beide partners niet steeds toegenomen. Saalborns opmerking geldt hoogstens voor het door hemzelf gecreëerde en passend gemaakte boekje, een te ei-

[p. 596]

gen bate geretoucheerd arrangement. Ook zijn bewering dat Jacob de Haan in de Palestrinastraat als Jacob Israël een nieuw ‘hoofdstuk’ begint, blijkt niet op te gaan. Ook in de Willibrordusstraat tekende De Haan al met zijn volledige naam. De brief staat bij Saalborn op p. 48 en de editeur heeft de ondertekening ter wille van zijn betoog in ‘Jacob de Haan’ veranderd. Op dit soort droevige verschijnselen stuit men dikwijls bij het De Haan-onderzoek.

We volgen nu de indeling van Saalborn in brieven uit de Palestrinastraat en brieven uit de St. Willibrordusstraat (De Haan zelf schrijft St. Willibrordstraat, wat Saalborn consequent ‘verbetert’), en richten onze aandacht op deze laatste, in alle opzichten meest uitgebreide collectie. Om in ons betoog de gewenste graad van helderheid te handhaven, stellen wij een kleine en overzichtelijke catalogus van De Haans brieven op.

A	(p. 24) - ‘Beste baasje, ik had je vriendelijk briefje’...
B	(p. 26) - ‘Beste jongens, de teekeningen van Louis’.. De brief is gericht aan Arnold èn aan zijn later bekender geworden broer Louis Saalborn.
C	(p. 32) - ‘Beste boy, misschien lees je 't vanavond al’... In deze brief komt de reis ter sprake die een beslissende rol speelde bij het ontmaskeren van Kees Joosse en Jaap Meijer; zie boven. De Haan belooft volgens Saalborn: ‘Ik zal je wel eens 'n krant sturen als ik 't rustig heb’. In de originele brief staat niet ‘krant’, maar ‘kaart’, zoals men van een reizend iemand ook eerder verwacht.
D	(p. 37) - ‘Beste jongen, neem me toch niet kwalijk’... Hier zitten we midden in de zogenaamde ‘Pijpelijntjesaffaire’. De Haan weigert Saalborn een exemplaar van zijn roman: ‘Nee, mijn boek is niet geschikt voor jou’, wat Wim J. Simons op de eigenaardige gedachte bracht ‘dat hij toch ook zelf zijn reserves tegenover zijn boek had’; zie Simons' uitgave van Pijpelijntjes, p. 227.
E	(p. 38) - ‘Beste baas, leelijk hè, om je zoo helemaal’... Hoewel de ‘Pijpelijntjesaffaire’ al aan de orde is geweest, bespeuren we in deze brief geen vuiltje aan de lucht. Belangwekkend zijn De Haans verzen die hij ter sprake brengt en die eerst in De Gids zouden komen, maar die hij later terugtrok. Bedoeld zijn hier de roemruchte Verzen van Jezus, in 1901 opgestuurd aan Frederik van Eeden, in 1904 verschenen in het tijdschrift Nederland. Jaap Meijer drukte ze af in zijn biografie De zoon van een gazzen, p. 67-69, en signaleert varianten, met de aantekening: ‘Een onderzoek naar de varianten schijnt wel overbodig bij deze uiterstzwakke poëzie’. Wij op onze beurt tekenen hierbij aan dat Meijer wel wat gemakkelijk voor zijn eigen gelijk zorgt, door zelf uiterst-zwakke varianten erbij te fabriceren. Waar De Haan schreef: ‘Witgloeiend-gloort in d'over-schoone pracht’, lezen we bij Meijer: ‘d'oever-schoone pracht’, en de Haans ‘oogen-zoet’ werden bij Meijer ‘oogenroet’, wat de dichterlijke expressie niet bepaald verhoogt. Ook later: ‘Ik staar hem aan en proef het koele zoet / Van zijne oogen’ werd ‘het koele roet’. De Haan: ‘Maar iedere drop van zijn rôo-rozenbloed, / Leekt door den nacht’; Meijer: ‘Breekt door den nacht’. Meijer: ‘eer de zin in 't scheemrend Oosten lacht’; De Haan: ‘eer de zon in 't scheemrend Oosten lacht’, iets zinniger dus. Niet minder merkwaardig zijn Meijers tegenstrijdige meningen over De Haans initiatief om deze Verzen van Jezus te publiceren. In de biografie, p. 68, staat: ‘Durft hij ze niet te publiceren? Hij doet integendeel alle moeite’. Maar in het commentaar in Kanalje, p. 69, heet het dat die verzen De Haan ‘zó opwinden, dat hij ze 3 jaar in portefeuille houdt’. Beide meningen zijn overigens onjuist.
F	(p. 43) - ‘Beste baas, de versjes zijn er nog niet’... Dit is de brief waarin het befaamde ‘jongensboek’ wordt vermeld en aan Arnold en Louis beloofd. Aletrino had (zie boven) het gevoel dat De Haan hem erin had laten lopen en ook bij Wim J. Simons, Pijpelijntjes p. 226, treedt dat ‘jongensboek’ op als een soort wolf in schaapsvel. Het werk werd intussen in Het Volk van 8 november 1903 gewoon als kinderboek aangekondigd. Het blijkt werkelijk een schaap, dat het daglicht nooit heeft gezien.
G	(p. 48) - ‘Waarde makker, dat ik je in zoo'n tijd’... De ondertekening ‘J. 1. de Haan’ is door Saalborn gewijzigd in ‘Jacob de Haan’. Ook door de aanhef onderscheidt deze brief zich.
H	(p. 49) - ‘Beste jongen, je hebt misschien’...

[p. 597]

I	(p. 49) - ‘Beste jongen, omdat je het zoo prettig’... Aankondiging van een ‘prozaboek’: ‘het is eigenlijk al uitgegeven geweest’. De tweede versie van Pijpelijntjes dus. De Haan vermeldt het oordeel van Van Deyssel over de eerste versie, dat hij niet voor 16 juni 1904 kon weten nadat hij er in een brief van 15 juni om gevraagd had.
J	(p. 51) - ‘Beste jongen, zeker had ik je in lang niet’... De brief moet vóór 1 mei 1904 geschreven zijn (die datum komt als iets toekomstigs erin voor). Grappig is het verjaarscadeau dat hij Saalborn zendt: De stille kracht van Couperus. ‘Het is eigenlijk de eenige Couperus, die ik mooi vind’, schrijft hij, maar uit de toevoeging ‘of je 't al lezen moogt, moet je maar aan je moeder vragen’ mag Wim J. Simons afleiden dat De Haan toch ook zijn reserves tegenover het boek had. Het werd door De Haan al in brief C aan Saalborn beloofd: ‘als ik terugben krijg je een mooi boek van mij’ (p. 35).
K	(p. 53) - ‘Beste Arnold, dank je wel voor je brief’... Bevat onder meer uitspraken over Louis Bouwmeester in L'Assommoir (Saalborn spelt ‘Assommair’) en over Giza Ritschl (Saalborn spelt ‘Ritsehl’, na er op p. 41 ‘Ritzl’ van gemaakt te hebben). ‘Ik zal je later wel eens iets van haar leven vertellen’, schrijft De Haan. Dat ‘later’ is in brief E, pp. 41 en 42.
L	(p. 55) - ‘Arnold, je brief vond ik onaangenaam’... D.w.z. ‘met je schrijfsels over de K.K. van De Telegraaf’. Bedoeld is de ‘R.R.’. d.i. de ‘raadselredakteur’ die in brief K genoemd werd. (Wat Saalborn zich bij ‘K.K.’ voorstelde, kunnen wij slechts gissen). De Haan schrijft over zijn eigen literaire werk: ‘jongensboeken zijn het alderminst’. Bedoeld zijn waarschijnlijk Pijpelijntjes en Pathologieën, misschien ook Kanalje.
M	(p. 17) - ‘Beste Arnold, ik dank je’... De roman Pijpelijntjes is uit en Pathologieën voltooid. Als die roman zal verschijnen, ‘over 'n paar maanden’, vreest De Haan dat er weer een grote drukte zal losbreken: ‘ik dek me maar bij voorbaat’ (Saalborn leest: ‘voorkeur’). Hij belooft het gymnasiastje een exemplaar en zond dat later inderdaad, in 1908 (p. 19). De brieven uit de Palestrinastraat geven een verwijdering te zien: ‘ik vrees’, schrijft De Haan, ‘dat je tot het Publiek zult gaan behooren, waarvan ik mij met volkomen bewustzijn steeds verder verwijder’ (p. 21) Vergelijk een paar regels eerder: ‘Je ma behoort tot het Publiek en daar houd ik niet van’. De ongepubliceerde brief ‘Geachte Heer Saalborn’ vergroot de afstand: ‘U weet, wat u aan mij hebt bedorven’ - maar wat dat was, daar zullen we wel nooit achter komen. Toch bleef er contact. Het tijdschrift De Witte Mier, jrg. 2, nr. 9, januari 1913, bevat een opstel van Saalborn (p. 82-86), waarin hij vermeldt dat De Haan hem stukken van een Russische toneelschrijver ter lezing had afgestaan. En op 24 januari 1913 hoopt De Haan in een brief aan Greshoff dat Saalborn voor dat stuk in De Witte Mier gehonoreerd wordt. Keren wij terug tot onze kleine kataloog van De Haan-brieven! Wikkend & wegend komen wij wat betreft de chronologie tot een voorstel dat sterk afwijkt van Saalborns presentatie. We nummeren nu met 1, 2, 3.

1 = A (p. 24) Het is zomervakantie geweest (‘Heb je 'n prettige vakantie gehad?’): nazomer 1903 (juli/augustus). De Haan vermeldt het haantje waarmee hij werk in Het Volk ‘extra-mooi’ ondertekende. Voor het eerst werd dat vignet gebruikt op 17 mei 1903.

2 = K (p. 53) De Haan spreekt van zijn ‘meisje’ en geeft haar adres. In brief A heet ze nog ‘Dr. Johanna van Maarseveen’, met een ander adres (p. 25).

3 = B (p. 26) De brief is aan de beide broertjes Saalborn gericht en correspondeert met het bewaard gebleven couvert met poststempel 10 september 1903. Op deze brief bestaat een reaktie in klad van Saalborn: ‘3 S’.

4 = E (p. 38) Reageert op 3 S. Saalborn: ‘zóo aanstrengend is het, geloof ik, toch niet’; De Haan: ‘je moet niet zoo'n leelijk Germanisme gebruiken als “aanstrengend”’.

5 = F (p. 43) Weer kan De Haan zijn ‘versjes’ niet sturen. Datering: vóór 9 november 1903. Een antwoord van Saalborn, geschreven op 9 no-

[p. 598]

vember 1903, noemen we ‘5 S’. De jongeman betreurt het dat de ‘versjes’ pas in december zullen komen en doet de aanval op De Echo waarop De Haan reageert in

6 = C (p. 32) ‘Je moet niet zoo tegen “de Echo” fulmineeren’ (p. 35).

6 S: antwoord van Saalborn, 15 (of 18) november 1903. De Haan gaat op reis en Saalborn hoopt ‘van tijd tot tijd een kaart van U te ontvangen’, d.i. de kaart waar hij op hogere leeftijd een krant van maakte.

7 = J (p. 51) De Haan stuurt De stille kracht als verlaat verjaarsgeschenk. Datering: lente 1904, vóór I mei.

8 = H (p. 49) Datering: kort na 9 juni 1904 (uitbreken van de ‘Pijpelijntjesaffaire’).

9 = I (p. 49) De Haan is bij Het Volk ontslagen. Datering: op of kort ná 16 juni 1904.

10 = D (p. 37) De Haan vindt Pijpelijntjes ‘niet geschikt’ voor Saalborn. De tweede versie is dus verschenen of staat op het punt van verschijnen. Hij belooft Saalborn ‘'n ander boekje, dat gauw komt’, d.i. Kanalje dat eind oktober van de pers rolde. Datering van deze brief: oktober 1904.

11 = G (p. 48) De datering van deze brief levert moeilijkheden op. De Haan kondigt een stuk in De Groene aan, dat we nog niet hebben gevonden. Hij werkt aan een roman: Pathologieën of een andere? (De Haan heeft meer proza geschreven dan waar Meijer in zijn biografie gewag van maakt.) Saalborn dateert 30 mei 1904, maar die datum lijkt uit de lucht gegrepen.

12 = M (p. 17) De roman Pathologieën is voltooid en zal ‘over 'n paar maanden’ verschijnen. Maar uit 1908 is de brief niet. Vermoedelijk: januari 1905, kort na de jaarwisseling (‘ik dank je voor je nieuwjaarskaartje’).

13 = L (p. 55) De Haan zit midden in zijn gevecht met de SDAP en laat korzelig weten dat hij het te druk heeft voor een brief van ouderwetse uitvoerigheid. Datering: lente 1905.

Tot zo ver onze reconstructie van het verhaspelde boekje Brieven aan een jongen van Arnold Saalborn. Het lijkt de moeite meer dan waard een correcte heruitgave op touw te zetten, met de onmisbare commentaar die nu ontbreekt. De chronologie van de brieven dient dan in orde gebracht, de leesfouten van Saalborn verbeterd (zodat men bijvoorbeeld weet dat met ‘Cyselle’ op p. 43 het stuk Joyzelle van Maeterlinck bedoeld was), de verzameling compleet en liefst aangevuld met de kladden van de kleine Arnold. Een correspondentie veronderstelt immers dat de brieven van twee kanten komen en nu Saalborn dood is, hoeft niemand zich meer voor die jeugdzonden te generen.

Wie De Haan wil bestuderen, moest zich tot nu toe in de eerste plaats vermoeien met het opruimen van puin (Meijer, Joosse, Simons, Saalborn). De tijd is rijp om de grondslagen te leggen voor een verantwoord en onbevooroordeeld De Haan-onderzoek.