Sic. Jaargang 1

[p. 4]

De sandwich
Een requiem
a.f.th. van der heijden

De sandwich

Het gooien, het springen, het vallen: nadat ik al zijn mogelijke doden met hem had doorgemaakt, hoorde ik toevallig, op een receptie, de ware toedracht rond zijn overlijden. Althans, bij het vernemen van de bijzonderheden wist ik: zo is het gegaan, hoe weinig heldhaftig ook, en niet anders. Een moord uit wraak stelt aan de verbeeldingskracht van zelfs de meest fantasieloze nog lage eisen, zelfmoord ook, als er een luchtje aan mag zitten tenminste - maar hier ging het om feiten die niemand kon verzinnen. Bovendien werden ze verhaald door een meisje dat zich weliswaar meer als een intieme vriendin van hem voordeed (‘Frank kon ook ontzettend zacht en lief zijn’) dan ze waarschijnlijk bij zijn leven had waargemaakt, maar dat ik verder niet voor een fantaste aanzag. Zij was de laatste die met Frank was gesignaleerd, en daarmee de laatste die hem in leven had gezien. Om die reden werd ze de volgende ochtend al vroeg door de politie opgehaald voor een ondervraging.

‘Hij presenteerde me een Marlborough, gaf me een handkus, en dat was het dan. Dag, Frank.’

Toen Frank Rastering om een uur of twee, half drie in de morgen thuis kwam uit de kroeg, had hij het kennelijk zo te pakken, met zijn astma, dat hij buiten op de galerij, waar zelfs nu rond het raam de kerstlampjes brandden, nog wat naar lucht wilde blijven happen - maar niet zonder muziek. Hij zette in de huiskamer een plaat op, en omdat zijn vriendin al sliep, schakelde hij de versterker van speakers naar headphones, om dan met zijn koptelefoon, die van een lang snoer was voorzien, op de balustrade te gaan zitten.

Wie zijn hond nog laat uitliet, kon hem daarboven zien binnen de slordige rechthoek van de feestverlichting: zijn hoofd, als altijd tussen de schouders getrokken, met grote oordoppen bekleed, en via een dun draadje met de wereld verbonden. Zo zat hij daar, in de betrekkelijke koelte van de zomernacht. De wind van zevenhoog streek langs zijn maanronde cafégezicht. De snerpende rock'n'roll, buiten de oordoppen alleen hoorbaar als een zwak getjirp, werd rechtstreeks in zijn hoofd geperst, dat brandde van de alcohol. Achter de bundel bankbiljetten, als een pochet in zijn borstzakje gestoken, dreunde zijn hart met het ritme mee. Kiliboe, kiliboe, kiliboe.

[p. 5]

De gekrulde draad hing in een boog over de galerij, zacht wiegend of heftig schommelend, al naar gelang Franks bewegingen, en verdween door een kier van de voordeur. De kerstverlichting glom in de draaiingen van het snoer, en spiraalde als een soort sint-elmusvuur mee naar binnen.

‘Hij moet door die benauwdheid een klap op zijn hart hebben gekregen,’ zei het meisje, met een sherry in de hand. ‘En daardoor is hij achterover geklapt.’ Zij nam een slok - en ik zag hoe de koptelefoon, zwakste schakel van de ketting die hem aan het leven kluisterde, zijn greep op hem verloor. Een tang die uitglijdt. En daarmee kwam het angstvisioen dat hem vijftien jaar terug op een bergrichel in Luxemburg overviel alsnog uit. Het had hem toen, bij zijn redding, verlaten, maar was boven zijn hoofd blijven hangen als een kwade geest, om zich weer met hem te verenigen wanneer hij definitief zijn evenwicht verloor.

De oordoppen, verbonden door een metalen hoofdklem, klakten tegen elkaar met het geluid van Duitse hakken, en het apparaat sloeg op het beton van de galerij nog voor Franks zware lichaam zeven verdiepingen lager op de grasmat plofte. ‘Dood. Zag je dat.’

Doordat het elastische gekrulde snoer, nu de spanning eraan ontnomen was, ineen kromp, schoof de koptelefoon met een schurend geluid over de vloer, alsof iemand achter de deur verborgen het apparaat langzaam naar zich toe trok om het zo binnen te halen. Uit de kleine speakers kwamen ijl en krachteloos de electrische gitaren, die daareven nog in Franks hoofd hadden weerklonken als door hout snijdende cirkelzagen. ‘O, pardon.’

Een requiem

Karine was, en dat irriteerde mijn gezonde argwaan, op het dweepzieke af gevoelig voor alles wat zich als modern voordeed. Ze toonde zich bereid in een soepjurk van haar oma te gaan lopen, onbetrouwbare pillen te slikken, in zee te gaan met elke gedachte, elke levensvisie die maar naar een Nieuwe Tijd rook.

Zo had ze, nog in haar zwerfperiode, ook korte tijd in een commune, of ‘leefgemeenschap’, gezeten, enkel en alleen om de betovering van het woord commune te ondergaan. De verlokking van het ‘moderne’ won het van haar afkeer van het sexuele leven: als zo iets hypermoderns als een commune erom vroeg, zou ze sex hebben.

Op een avond kreeg ze opdracht al haar huisgenoten voor het eten te roepen. Helemaal boven, op een grote zolderkamer, woonde Edgar, die poppen maakte - en ze vervolgens als mensen portretteerde, met olieverf op linnen, om ze ‘een ziel te geven’, zoals Karine het later uitdrukte. ‘Zo enig.’

Karine riep zijn naam, maar hij antwoordde niet. Ze duwde de deur, die op een kier stond, verder open. Tussen de haar bekende marionetten, nooit groter dan een meter, zag ze er een die ze nooit eerder daar had gezien: manshoog,

[p. 6]

half staand, half hangend, stakerig in een lange, zwarte jurk zonder model. Na de eerste schrik zei ze bij zichzelf, half boos: ‘Echt weer iets voor Edgar’. En zoals ze dat kon, sprak ze gemaakt dreigend, deels vermanend, deels vergoelijkend, zijn naam uit. ‘Ed-ga-ar...!’

Karine liep op de pop toe - en zag toen dat het Edgars vriendin was. De jonge vrouw moest er al een hele tijd hebben gehangen, want door de zwaarte van haar lichaam en de kennelijke rekbaarheid van het touw rustte ze inmiddels met haar voeten op de grond, al was het niet met haar volle gewicht: haar zolen raakten de vloer als die van een engel op een schilderij uit de Renaissance. ‘En jij natuurlijk gillen’, zei ik, toen ze het vertelde.

Nee, gegild had ze niet - niet meteen, tenminste. Gefascineerd door al haar afgrijzen heen was ze naar de lelijke dood blijven kijken, naar de uitpuilende ogen, de uitstulpende tong, het gezwollen gezicht, de krakende stijfheid van de ledematen. En hoe zwaar, ondanks haar ogenschijnlijke lichtvoetigheid, hing ze daar midden in het leven van anderen af, hoe zichtbaar, hoe onontkoombaar... Een levende die zich van zijn onaangenaamste kant liet zien kon je tenminste nog negeren, bij een dode was daar absoluut geen sprake van. Om een lijk kon je niet heen. Het stelde zijn eigen wetten, nieuwe, strenge, onontkoombare wetten: er moest over geschreeuwd worden, geweend, er moest mee gezeuld worden, en wat het gruwelijkst was: het hing daar als een zware beschuldiging die nooit meer ongedaan te maken was. Het maakte de levenden verdacht.

Later, na de anderen te hebben ingelicht (pas met de anderen was ze mee gaan gillen), had ze nog een hele poos met de poppendokter op diens kamer doorgebracht, in aanwezigheid van het lichaam. De jongen jankte bij vlagen hysterisch, maar Karine, zoals ze me bekende, bleef kalm toekijken met een soort gulzige nieuwsgierigheid, zich bewust van de perverse luxe zo dicht bij een dode te zijn. Het bellen van de politie stelden ze steeds maar uit, wat ze later die avond nog op een pijnlijke ondervraging kwam te staan.

De psychiatrie leert ons dat de meeste potentiële zelfmoordenaars gefixeerd zijn op één speciale methode van zelfmoord, vaak een manier waar ze het eerst over hoorden of mee kennismaakten, en die ze, als het zo ver is, ook zelf toepassen. Zich van kant maken is voor die mensen synoniem met zich verdrinken, zich vergiftigen, zich voor de trein gooien, zich vergassen, of zich verhangen. Er is geen alternatief.

Bij Karine lag het wat ingewikkelder. ‘Ze wilde alleen nog maar dood,’ had haar zusje gezegd, en Karine probeerde het - halfslachtig - op verschillende manieren, zoals stoppen met eten, omdat ze de methode waar ze in de diepte al voor gekozen had, opnieuw moest ontdekken.

Op een januaridag in ‘79 ontvluchtte ze Santpoort en begon haar grote, schoksgewijze treinreis door Nederland. Op haar bedevaart deed ze elke plaats aan die een rol in haar bijna kwart eeuw oude leven had gespeeld. Amsterdam, Groningen, Eindhoven, en nog veel zuidelijker, om ten slotte te eindigen in Nijmegen, waar ze haar opleiding had gekregen. Lagen daar haar

[p. 7]

gelukkigste jaren? Of juist haar ongelukkigste?

In het Kronenburgerpark sleepte Karine een damesfiets, op slot maar nergens aan vast geklonken, naar een boom waarvan de onderste takken niet te hoog zaten. Ze zette hem tegen de stam, stapte van de trapper in de wig van het frame, en waagde de grote opstap naar het zadel. Zoals ze die kale boom omarmde, zo had ze altijd de wereld omarmd: houterig en ongelukkig.

Tak voor tak klom Karine omhoog uit het verborgen leven dat ze de afgelopen weken, of altijd al, geleid had - om eindelijk zichtbaar te worden. Ze klom zo hoog om niet, zoals het communemeisje, straks met haar voeten de grond te raken.

Op een dikke tak maakte ze halt, maar haar armen reikten nog hoger in de kruin om ingewikkelde en belachelijke handelingen te verrichten die, gênant genoeg, nog te veel bij het leven hoorden, zoals het aantrekken van schoon ondergoed wat ze die ochtend nog gedaan had. Bij het oranje schijnsel van verre straatlantaarns legde ze haar knopen met een ijver alsof ze een complimentje verwachtte.

Uit dat verborgene van haar (‘Kijk dan toch naar me’) stak ze haar hoofd door de magische cirkel die toegang gaf tot onze wereld, de wereld van het zichtbare, en liet zich daar met precies de kracht van haar eigen gewicht in neer. Om ons te bereiken moest ze heel stil worden, heel roerloos en zwaar, haar benen mochten haar niet meer kunnen dragen.

Natuurlijk bleek er bij het aantrekken van de cirkel nog genoeg levenswil in haar lijf om spartelend verraad te plegen aan haar vastberadenheid, en zo kon het haars ondanks gebeuren dat een onsmakelijk gerochel haar zucht van verlichting overstemde. Langzaam, stuiptrekkend als een vis aan de haak, werd Karine zichtbaar, maar om volledig zichtbaar te worden moest eerst al het leven uit haar weggevloeid zijn. Draaiend om haar as boorde ze zich met haar voeten in de zichtbare wereld. Wat door die stralende eindexamentaart, met z'n lichtgevende vruchtjes op een sneeuwwit veld van slagroom, niet geslaagd was, lukte haar nu: de aandacht voor zich op te eisen.

Zo stolde, met het bloed in haar aderen, haar leven. Een sleutel werd definitief omgedraaid, als die van een bagagekluis: binnen het venstertje veranderde groen in rood, en binnen een metalen binnenste viel een muntstuk onterugvorderbaar in een geldla. Geen enkele daad, deze laatste evenmin, kon nog door een volgende worden rechtgezet, gecorrigeerd, ontkend. Alle feiten van haar leven begonnen nu net zo zwaar te wegen als het lichaam dat daar hing. Ze hingen allemaal aan een draad die kreunde onder het gewicht.

Het was nu aan ons, de overlevenden, uit te maken welke feiten het zwaarst wogen, haar het meest getekend, gesierd, ontsierd hadden. Wij, die daar beneden stonden, moesten haar leven in de geest afmaken, vervolmaken, de accenten leggen, er een legende van kneden - of het botweg zo gauw mogelijk vergeten.

Na een kwartier, toen de stuiptrekkingen voorbij waren, begon haar lichaam

[p. 8]

lekkages te vertonen. Zoals haar vocht grillig, met schokjes, langs de holle binnenkant van haar dijen liep, had het veel van het biggelen van tranen. Maar van haar voeten vloden ze recht naar de aarde, waar ze een klein kuiltje sloegen.

Vanaf het moment dat het leven zich uit haar gewrongen had, was ze zichtbaarder dan wat ook in het park. In de vroege morgen zouden mensen die met hun ochtendsores al aan zoveel zichtbaars onaangedaan voorbij waren gesjokt, een klap recht in het gezicht van haar krijgen. Want dat is een vreemde verworvenheid van de mens: te schrikken van absolute bewegingloosheid. We konden er met z'n allen niet meer omheen, om Karine. We hadden plotseling onze handen vol aan haar. Onze handen? Ze vulde ons een tijdlang helemaal op. Ze lag ons als een steen op de maag.

De Sandwich en Een Requiem zijn fragmenten uit een boek dat in mei 1986 bij uitgeverij Querido zal verschijnen onder de titel De Sandwich.