De Saksenspiegel in Nederland

Van den rechter wo de ghenen man myt voerspraken an spreken en mach dan den clagher, ende wat een richter nicht doen en moet. LXXXIV. (III. 91 § 2.)

Die rechter en mach ghenen man aenspreken mit vormunder of sonder vormunder, dats mit vorspraken, behalven die clagher te campe, noch hogher dan tot sijnre onscult ⁶), of si doen elc na sinen rechte ⁷). Die rechter of peynder en sal ooc ghenen oncost, last noch onraet op dat lantrecht, verder dan dat lantrecht wt wiset ⁸), ooc so en sal hi gheen beden, dienst,

[p. 215]

tekstkritische noten

gunst noch gheenrehande oncost op die bueren setten ¹), dan bi den ghemenen bueren ende buermeyster, om sijn bothe ende den bueren te scaden. Want wat rechter of pander voor den rechten gichten of eysschen, tsi mit boden of mit dwanghe, van den bueren, dan van outs ghewoonliken is ende bi den ghemenen bueren ende buermeyster in gheset is ²), die verdoemt sijn ziel. Daerom so rade ic ³) aldenghenen die gheen ⁴) recht bevolen en is, datse hem selven houden buten den rechten, ende ooc aldenghenen die recht bevolen is ende dat hantieren, datse anders niet en rechten noch ordelen en vinden over enen ygheliken ghelyc over hem selven. ⁵) Ende daerom seg ic, dat hi si een sot of een dwaes die de roede selve snidet ⁶), daer hi mede ghesleghen sal werden, ende hem selven wijst totter ewigher verdomenissen om een cleyne ghenoechte, heerscappie, ghewelt of bathe ende ontsien te wesen van allen menschen opter aerde, ende daerom ewelic in der hellen grond te bernen ende sonder ontfermicheit ewelic ende emmermeer ghequelt te wesen van den duvelen der hellen. Want elc man sie wel toe ende marck nauwe dese letteren voirs. ⁷) wiese leest of hoort lesen, die hoort wel ende verstaet wel wat recht of onrecht is. Want God is alle recht in allen rechten. Ghelic als hi oec spreect ⁸) in den ewangelio: mit wat rechten of maten daer een yghelyc mede rechtet of wt metet, mit alsodanighe mate of rechten ⁹) sal ic hem weder rechten ende in meten, hier namaels als hi niet meer warven en mach op aertrijc ¹⁰) ende anders niet te bieden en heeft dan die naacte ziele. Och elc merck om een corte macht ende wille ghenoecht ende bliscap een corte tijt op aertrijck te heb-

1) onraet op dat lantrecht setten vorder dan dat lantrecht wtwyset oec soe en sal he genen beden denst gunst noch genreleye oncost op die buren setten. Gr. 2.
2) to scaden. Wat rechter op peynder vorder richten gifften off eysschen dat se myt beden off myt dwange van den buren ende buermeyster ingeset ys. Gr. 2.
3) Daer rade ic. Gr. 2.
4) den geen. Gr. 2.
5) iweliken anders dan als over hem selven. Gr. 2.
6) houwet. Gr. 2.
7) eweliken in der hellen gront te bernen ende sonder ontferherticheyt eweliken ende ummermere gequellet to wesen van den duvelen van der hellen want elc man sey to ende merke nauwe desse letteren vorgescreven. Gr. 2.
8) vornympt wal wat recht sy off onrecht want God ys alle dat recht in allen rechte gelyc als he oec spreket. Gr. 2.
9) rechte offt maeten sal. Gr. 2.
10) werven en mach op eertreke. Gr. 2.

[p. 216]

tekstkritische noten

ben ende ewelic ende.................. ¹) sinen nacomelinghen ghegheven ende bevolen heeft op dat heylighe ewangelium ende op haer kersten ghelove hebben, vueren ende ghebruken, ende want allen kersten menschen, gheestelic ende waerlic, tot eenre volcomen waerheit ende ewigher ghedencnissen der passien Christi ende een gruwelinghe der helle ende tot een volcomen hope te comen totten ewighen leven. Ende want Constantinus doe een heer was van alder wereld ende sijn nacomelinghen ooc van recht wesen sullen, so wort die voirs. zegel volmaect gheteykent ende figuriert mit enen aern, want die aern al die werelt door best bekent is ende hogher ende wider vlieghet dan enich dier. Desghelycs so comen ooc des keysers teykenen, segel ende brieven wider ende vorder dan enigher heren brieve of zeghel comen. Ende aldaer om, dat des keysers teyken, zeghel ende brieve daerbi beteykent sullen wesen voir ander heren teyken, segel ende brieve, so wie dan dit teyken of segel sien of horen daer of segghen, die sullen een volcomen meedliden hebben ende bedrucnisse der passien Christi, want dit dat volcomen zeghel is, daer al ander zeghelen hoor macht van hebben, die totter waerheit ghebruuct werden. Want dan so wert desen edelen keyser Constantinus toe gheordiniert ende ghegheven ende bevolen ende sinen nacomelinghen dat zwaert des rechten, die kersten ghelove mede te bescermen ende den smadeliken, iammerliken, lasterliken doot Christi mede te wreken, ende dat heylighe ewangelium te lesen inder misse mit enen ghetoghenen zwaerde, in ieghenwoordicheit des pawes als hi misse doet, of daer yement weder seide of straffede die heylighe ewangeliën ende die heylighe scriften, daer sonder merren over te rechten als over enen onghelovighen, misdadigen menschen, om salicheit, sekerheit ende vasticheit des kersten gheloves. Also dan is die sekerheit, waerheit, vasticheit ende eerbaerheit des segels voirsc. te samen gheset

1) merke omme een corte macht ende wille ghemechte ende bisscop to hebben op eertrike ende eweliken ende ommer meer daeromme verdomet te wesen aldaer gescreven staet in der hillighen scrifft dat neymant van veelden to veelden comen en sal noch en mach nu noch nummer meer. Gr. 2. Met deze woorden eindigt het tweede Groninger handschrift. Bij ende breekt het handschrift van Pieter van Scouwen af, daar een blad verloren ging, en wij missen wat hij waarschijnlijk over de passio Christi als het ware zegel der waarheid en over het aan Constantinus gegeven zegel en de hem verleende macht om de waarheit te verzekeren, vermeldde.

[p. 217]

ende ghevoecht in enen ronden cirkel ende compasse ende, gheliker wijs als dat seghel ront is, sonder hoken ende wtweghen, so sullen wi ooc ront wesen alle doechden ende eer te volbrenghen ende die waerheit niet te bevlecken mit loghentale of mit enigherhande bedriechnisse of loosheit. Want die waerheit dat is Christus selve, die en socht gheen hoeken der bedriechnisse. Ende daerom wondert mi utermate seer van al denghenen die dat zeghel der waerheit hebben of vueren willen, si sijn gheestelic of waerlic of wie datse sijn, groot of cleijn, die heden seghel ende brieven gheven op een proven of op ander gheestelike goeden, of op ampten of op watterleye saken dattet si, ende merghen of over merghen of op een corte tijt daer enen anderen zeghel ende brieven gheven op enich van desen punten voirsc. of op enich punt dat niet reckelic en is, om een cleyne bathe of ghewin dat hem of horen vrienden te bathen comen mach, ende enen anderen te scaden, ende bevlecken die oneyndelike waerheit also iammerliken. Waerliken, ic en can mi des niet versinnen, vermoden noch begripen, die sulke loosheit, bedriechenisse ende loghental hantieren, ende daermede omgaen, si en houden hem selven wiser, edelre ende volcomenre dan Xstum onse ghesontmaker hem ghehouden heeft. Hi en wist gheen wtweghe, souden wi verlost wesen van der donker, duster, zwarter hellen, hi en most den doot voor ons liden om die volcomen waerheit te vervollen, dat voor van hem gescreven was. Daerom mach Christus wel segghen: poenitet me fecisse hominem. Niet dat God verdriet dat hi den mensche ghemaect heeft, mer hem iammert dat sinen zwaren, bitteren doot an also menighen mensche verloren soude wesen. Ende ic seg u oec bi waren woorden, die segel ende brieven gheeft op scout of onscout of op watterleye saken dattet sijn, daer u ghewin of comen mach of uwen vrienden, ende om enen anderen te bedrieghen of in scaden te brenghen of verlies, dien waer nutter dat se niet gheboren en waren, danse die waerheit mit loghentale ende mit bedriechnis also iammerliken bevlecken ende wisen hem selven ter hellen ende ter ewigher verdomenissen. Seg oec, of hem een heer van den lande, hi si gheestelic of weerlic, mit sijne ridderscap ende steden verbonden om enen ghemenen oerbaer des lants, die heer brake dat verbont of dat werde ghebroken bi sinen bevele, of die ridderscap of enich van den steden die machtich waren of niet en hielden

[p. 218]

van den heer, ende braken dat verbont, ic seg u bi waren woerden, hi si heer of vrouwe, ridder of knecht, rechter of scepen van den steden, of hi si wie dat hi si, die alsulc verbont breken daer also menighe gheloften om gescien ende also veel seghelen ende brieven op ghegheven werden om den ghemenen oorbaer ende dat verbont vast ende stantvastich te houden, die versaken die passie Christi ende lochenen die heylighe ewangelien ende hoor kersten ghelove, ende werden daertoe menedich ende rechteloes. Want alle brieven eerst wt den rechten ghevonden, gheordineert ende ghenomen sijn om een cort verstant ende begrip dier saken, daer die brieve op ghemaect ende gheordiniert werden. Daerom sullen alle brieve die gheordiniert, ghescreven ende ghemaect werden, na ghewoenten ende seden der lande ende steden daer se in ghemaect werden, vast ende stantachtich wesen, sonder enighe behendicheit, loosheit ende bedriechnis daerin te soken, van nyewen vonden daerin te soken of van ouden, want se wt den rechten gheordineert ende ghenomen sijn ende daer gheteykent ende bezeghelt sijn mitten seghel ende helmteyken voirnoemt, dat daer ghevonden ende gheordineert is tot eenre ewigher ghedencnisse der passien Christi. Segghe oec, wie enighe loghentael, loosheit of bedriechnisse bezeghelt of scrijft voir misdadighe menschen of voir enighe saken, die niet rackelic en waren, die verseghelt ende verliest sijn ere, ende die keyser mach hem dat zeghel nemen ende hi en mach nemmermeer gheen ander weder vueren. Daerom so en sal niement gheen zeghel hebben noch vueren dan heren, gheestelic ende waerlic, ridderen ende knechten, rechteren ende scepenen, ende die mitten rechten omgaen ende rechtverdeliken dat recht hantieren, den armen ghelyc den riken, anders en sal niement gheen zeghel hebben. Cooplude die sullen een merck hebben op enen gulden rinck om hoer brieven, die si tot malcander seynden, daermede te teykenen, mer hoer coepbrieve die an hoorre comanscap draghen, dat sullen cedulen wesen, die een wt den anderen ghesneden, om ghedochtenisse hoerre stucken van der comanscap ende der sommen van den ghelde ende die tijt der betalinghen, want veel bedriechnisse in comanscap ghesciet, daer dat edel seghel der waerheit mede bevlect mocht werden. Boulude, huuslude ende ander slechte lude en sullen gheen zeghel vueren noch hebben, want si int ghemeen niet en weten wat eerbaerheit is of wat totter eren

[p. 219]

behoort of wat dattet zeghel der waerheit beduut of waerom dattet ghevonden is. Voort so sullen alle heren, gheestelic ende waerlic ende al diegheen die macht of beveel hebben over ander menschen, ten ionxsten daghen antwoorden voor hoorre ondersaten zielen, ghelijc dat een pastoor antwoorden sal voor sinre kerspel lude zielen. Wee, wee ende allen wee, hen die macht of beveel over ander menschen hebben ghehat, ende sonderlinghe die arme menschen verdruct hebben mit onrecht, die vermoede ic in alsulc ewich leven te hebben ende te vercrighen als die hebben vercreghen, die over dat onnosel lam Christus rechten. Daerom alle ridderen ende knechten ende alle heren, die ye rechten, ampten of ampten die an den rechten draghen, of tollen hueren of pachten of verpachten, om die arme lude ende cooplude te verdrucken ende dat meeste ghelt daerof te crighen, dese sullen al mit desen voirghenoomden rechteren ende amptluden gheloont werden. Desghelycs so sullen alle heren, gheestelic ende waerlic, ridderen ende knechten, die hoor lande ende lude versetten sonder kenlike nootsake of om ten heylighen grave te trecken, die sullen ooc alsulc loon vercrighen als dese voirnoemde hebben vercreghen. Ooc so seg ic u voorwaer, wie ghelt of goet leent op lande ende lude, om daer ghewin af te hebben ende die arme lude te verderven ende te verdrucken, die sullen alsulc loon hebben als die ioden ende wokenaren hebben sullen, ende ooc also veel argher, want se die arme onnosele menschen verdrucken om dubbelt woker daeraf te crighen ende te nemen. O wee den kersten menschen, die also iammerliken bedrogen sijn van den vyant van der hellen, dat se alle ghiericheit, loosheit ende bedriechnis insetten ende visieren, om den onsalighen dreck, dat aertsche goet te vergaderen, den wi doch een cleyne tijt dueren sullen, ende daer wi ewelic ende emmermeer om verdoomt sullen wesen. Och leider, daer staet gescreven, dattet nauwe wesen sal dat die rechtverdighe behouden sullen bliven. Och arme menschen, waer sullen dan dieghene bliven die onrechtvaerdelic gheleeft hebben ende leven, als die hemselven behelpen mit roven, mit wokeren, mit meenten, mit vercopen, mit valsche ghewichten, mit valsche maten ende mit al die behendighe loosheden, die si visieren moghen, den dreck der werelt te vergaderen, daerse die edel eer ende waerheid mede bevlecken ende die arme ellendighe zielen mede verdomen. Mer die nu

[p. 220]

wijsheit, loosheit ende behendicheit weten nader werelt te spreken, dat hieten wise menschen, ende die simpele, oetmoedighe, rechtverdighe menschen, dat hieten dwase menschen na der werelt te spreken. Ende elc sie wel toe, wat een wijsheit of cloecheit nader werelt te spreken is gherekent, dat is een ghecheit ende een sotheit voor Gode gherekent, daer staet doch ghescreven: die onnosele, oetmoedighe ende die reyn van herten sijn, die sullen dat rijc der hemelen besitten, mer men leest niet dat die ghierighe, lose, behendighe menschen, die de wijsheit der werelt hantieren, dat si dat rijck der hemelen yet besitten sullen, daerom rade ic allen heren, gheestelic ende waerlic, dat se hem selven hoeden voor ghierighe raden, amptluden, rechteren ende panderen, die daerna staen der heren ampten of gueden te belenen, ende die heren in scanden ende in oneren te brenghen ende ondoechden, ende om hoor arme luden te verderven, dat doch also niet wesen en soude, want dat is alte quaden herde die sijn scapen niet en bewaert voor den wolf. Alsulke amptluden en sijn ooc nader scriften anders niet gerekent dan gripende wolven. Daerom so pleghen die heren bi ouden tiden, ende ic ook wel ghehoort hebbe binnen corten iaren van heren, die heymelic reden of ghinghen totten onnoselen menschen, om hoor scapen ende ondersaten te bewaren voir die gripenden wolven voirscr. ende vraechden den onnoselen menschen, wat heer daer waer in den lande ende hoe die leefden mit hoor ondersaten, ende of hem sijn ondersaten ooc bedancten ende sijn arme lude, ende wat rade, ridderen ende amptluden ende peynderen, dat hi had in den lande, ende hoe die amptluden mitten ondersaten te vreden waren, ende menich ander punt dat hem ende sinen lantluden antreffende was. Als hi dan van yement vernam die onreckeliken was, dien liet hi tot hem halen ende sette hem of also veel, dat hijt qualic onberen mocht, ende vergaft hem daer mede een reyse, mer dede hijt meer, so liet hi hem den hals of houwen. Voort so heb ic ooc wel ghehoort van heren, wanneer si binnen een iaer min of meer in sommighen steden of dorpen in horen lande niet gheweest en hadden ende si dan daer quamen, so ghinghen si an een want of an een muer staen, waerre yement arm of rijck dede hi ropen, die den heer spreken woude of yet van hem begheerde, hi waer daer om aldaer ghecomen alle mans woorden te horen ende alle ghebreclicheden of misdaden, die daer ghesciet mochten wesen, te

[p. 221]

verlijken, te verenighen ende te vreden te maken. Voert so pleghen ooc die heren in ouden tiden, ende nog wel in sommighen landen is, wanneer daer een heer eerst ghehuldet was, so plach men enen penninc te visieren bider ridderscap ende biden steden, of men munten voert bider waerden ende zwaerheit der vormunten, ende die munte plaghen die heren also vast ende stantachtich te houden, also langhe als si leefden, den lesten penninc also goet ende also zwaer als den eersten penninck, want wie munten lichten of daertoe raden dat mense verlichten sal om cleyne bathe of om grote bathe daer of te hebben, die stelen God ende alderwerelt, ende al die dyeverye die daer gesciet in die verlichtinghe, die gaet opten ghenen die dat doen ende daertoe raden. Ende wie dat doen of daertoe raden dat men die munten verlichtet, die sijn ooc altoes armer van ghelde ende behovender dan diegheen sijn, die altoes ter eren ende ter doechden ende ter ghemenen oerbaer raden. Oec plaghen die heren bi ouden tiden veel te eerbaer daertoe te wesen datse sulke winninghe yet sochten, als hem van munten comen mocht, ende noch ooc in sommighen landen. Mer ooc leider die tijt is ghecomen, dat valscheit, loosheit, giericheit, behendicheit ende alle ondoecht gaet boven eer, doecht ende waerheit. Dat vernym aldus: sint dier tijt dat die heren ridderen ende knechten ende die de wijsheit, eerbaerheit, doechde ende waerheit der werelt plegen te regieren ende te hantieren, dat die sijn gheworden ghierich, loos, behendich, ende nemen alle ondoechde voor doechde ende loghentael voor waerheit, ende vergheten der volcomen waerheit, dat is dat edel seghel Christi, die om der waerheit wil te volbrenghen gestorven is. Wie alsodanighe ondoechden lief hebben ende die vergheten die volcomen waerheit ende der eerbaerheit, die ontmannen hem selven, ende comen dan slechte luden, die hem selven beholpen hebben ende behelpen mit wokeren, mit voorcopen, mit alder behendicheit, loosheit, die si visieren of bi brenghen moghen, ende vergaderen also groten scat ende belenen daer mede der heren gueden, hoor ampten ende tollen, om noch meerre scat te verwerven, ende dat werden dan mans nader werelt te spreken, mer niet daer mede te comen ten ewighen leven, aldus dan so wort man tot onman ende onman tot man. Hier so wil ic min reden mede sluten des voirgescr. bokes, want ic hope dat elc artikel ende capittel staet in sijnre rechter stede. Ende seit

[p. 222]

daerom: O ghi heren rechteren ende scepenen ende al die mitten rechten omgaen, siet daertoe dat ghi also recht na bescreven recht, so en dwaelt ghy niet, ende seghelt also ende ordel vindet dat u niet toegheseet en werde inden lesten rechtdaghe int dal van Iosaphat: Gaet ghi vermaledide int ewighe vuer, dat u van beghin der waerheit bereit heeft gheweest ende dat u ewelic ende emmermeer dueren sal, mer dat ons toegheseit moet werden van den rechten waerachtighen zegel Christus: Coomt ghi tot mi, ghebenedide in mijns vaders rijck, dat u van aenbeghin der werelt bereit heeft gheweest. Nu merct den rechten wech wel ende laet den onrechten wech after u.

Dit is wt, God danck. Ende heeft ghescreven Pieter van Scouwen, priester, int jaer ons heren MCCCCLI, bidt voor hem om God, dat God sijnre ontfermen wil.