Ruimte. Jaargang 2

Repliek

De dichter Karel van de Woestijne heeft een regiment ‘doodgravers’ zien geboren worden, die Van Nu en Straks bevechten om het in de put te steken en die alvast verkondigen, dat de onder deze algemene naam begrepen literators, al zijn ze maar even boven de veertig, als uitgezongen moeten worden beschouwd. Als de voornaamste sterkte van het vijandelike leger noemt hij ‘Ruimte’.

Deze voorstelling is niet zeer passend.

Ziet van de Woestijne met liefde terug op het werk dat hij en zijn vrienden geleverd hebben, hebben zij ook doodgraverswerk gedaan, maar toch nog iets anders dan doodgraverswerk, - wij jongeren, kunnen dankbaar erkennen dat we veel aan hun arbeid te danken hebben; wij koesterden zulke eerbied daarvoor dat het zwijgen, sedert de tragiese oorlogsjaren, van mannen als Vermeylen, een bittere teleurstelling voor ons geweest is. Waar van de Woestijne zelf het onderscheid maakt tussen hun negatieve en hun positieve arbeid, mogen we er echter

[p. 106]

alvast op wijzen dat de negatieve veruit omvang- en belangrijker is geweest. De eigenlike Van Nu en Straksers: Vermeylen, de Bom, van Langendonck, is niet hun literaire nalatenschap buitengewoon karig? Buysse kan niet bij Van Nu en Straks gerekend worden. De werkelik vruchtbare medewerkers van de Woestijne en Teirlinck (‘de tweede pleïade), die iets later toetraden, hebben er geen leidende rol vervuld. Hun waarde wordt overigens, geeft van de Woestijne toe, niet onderschat.

De theoretiese arbeid was louter negatief. Voor de tijd was dat uitstekend werk en in onze jongensjaren hadden we er, gelijk we reeds zeiden, veel aan te danken. Toch gingen wij vrij spoedig inzien, en 1914 en volgende jaren hadden het ons desnoods geleerd, dat deze theoretiese arbeid ontoereikend en (b.v. in hoofdzakelike delen van de ‘Kritiek der Vlaamse Beweging’) verkeerd was.

Een paar jaar voor de oorlog reeds, werd het aan de jongere Vlaamse intellektuëlen duidelik dat Vlaanderen op de boord van de afgrond stond, dat zijn politieke leiders dilettanten of ontoereikenden waren; en die zich voor literatuur interesseerden wisten reeds toen, dat zonder ingrijpende, niet te verwachten politieke en sociale veranderingen de Vlaamse verzen- en novellenproduktie vrij spoedig tot een folkloristies vergeterend verschijnsel ontaard zou zijn. Onder de ouderen van dagen waren er verbazend weinig die de toestand inzagen gelijk hij was, gelijk er tot lang na de oorlog bedroevend weinig waren die zich van het Europees konflikt (waarvan de Vlaamse machts- of onmachtspositie mede een gevolg was) onbevangen konden of dier ven rekenschap geven.

Jongeren achtten de tijd gekomen voor een aan de politieke onthouding, aan het quietisme van Van Nu en Straks tegenovergestelde werking, op een grondslag van groter saamhorigheidsgevoel met het Vlaamse Volk. Ruimte werd in '19 hoofdzakelik daarvoor gesticht en dezelfde drijfveer beweegt ook Ter Waarheid, de vernieuwde Vlaamse Arbeid en prillere tijdschriften als Overzicht en dergelike. Het kenschetst de nieuwe geestesrichting dat haar meest geëerde woordvoerders zijn de niet-literatoren Dr. Antoon Jacob en Herman Vos, die enkele jaren celstraf wilden ondergaan om hun idee van de Vlaamse gemeenschap anders dan krieties of literair te dienen.

Propageren van de nieuwe inzichten tegenover oudere gaat niet zonder vergelijking en kritiek. De Van Nu en Straksers, die in hun tijd, waaraan een

[p. 107]

werkelik ongewoon geestelik en literair vacuum voorafging, een vrij gemakkelike overwinning behaalden en sedertdien volkomen meester bleven van het terrein, in zoverre dat zij nu reeds lid zijn van de Koninklike Vlaamse Akademie, zijn echter weinig ernstige kritiek gewoon in 't eigen land.

Zeer eigenaardig gaat van de Woestijne thans de kern van het konflikt ergens aan de buitenkant zoeken.

Wij zouden het nieuwere van de wereld hoofdzakelik zien in een ‘vorm’? En het verschil tussen Van Nu en Straks en wat wij bedoelen zou er alleen een van ‘vorm’ wezen?

Ontmoedigend verkeerd waar het verschil hem zit in de hele houding tegenover ‘literatuur’. Laten wij hier enkel uit het manifest van Ruimte aanhalen:

Wij willen tevens het belang van kunst en literatuur niet overschatten. Geweldige problemen bekommeren de denkende mensen. Geestelik ontwikkelden in alle landen laten de zuivere materialistiese machthebbers steeds begaan en trekken de lijn van hun passiviteit uit de oorlogsjaren door die vaak tot serviliteit ontaardt. ...Wij willen ons ...blijven rekenschap geven van de loop van de tijd en ons geluid en onze wil voegen bij die van allen die een louterende invloed willen uitoefenen op het wereldgebeuren.’

Een van de problemen die ons bekommeren, en wel het meest voor de hand liggende en voor ons het dringendste, is het Vlaamse. Wij staan er als schrijvende mensen alles behalve onverschillig tegenover. Onze houding tegenover dit probleem, voor ons de enige gerechtigde, brengt mede, dat we in Europa nog wat anders leren zien dan litteratuur en vandaar zeker nog wat anders dan Franse literatuur. Waar van de Woestijne aan de groep van ‘Het Fonteintje’ prijst dat zij zich alleen in Franse letterkunde spiegelt, betreuren wij dit na volgen van een houding (eenzijdig literaire belangstelling) die een van de zwakke punten was van Van Nu en Straks als geestelike beweging en meer nog van de onmiddelike epigonen, en die mede hun betreurenswaarde houding, die in niets van die van de onmondige massa of haar gezagvoerders afweek, tijdens en na de oorlog bepaalde.

Aan deze groep looft van de Woestijne nog dat ze ‘in alle eenzaamheid, in alle bescheidenheid, buiten alle strijd om, en alleen om der wille van literaire schoonheid, zitten te werken’. Wij willen graag recht doen aan hun fijn talent, maar menen niet dat hun ivoren toren - de term is wat afgesleten, maar blijft

[p. 108]

bruikbaar - betekenis heeft in onze tijd. Een verrijking van, een gisting in het geestelik leven, welk leven zich dan niet alleen in gedichten of dichterlik proza gaat uitwerken maar een brede kultuur vormt, brengt zulke houding niet. Wij zien er de vloek in van het epigonendom. Wij denken hierbij niet eens aan de tegenstelling impressionism-expressionisme. Het is ons al eens overkomen dat sonnettedichters ons toevoegden, dat..... de grote impressionisten ook wel iets betekend hadden, al deden ze anders dan Franz Marc en Georg Kaiser, en daar hadden zij volkomen gelijk in, maar zij vergaten dat deze oorspronkelike impressionisten nog wat anders geweest zijn dan penselers of verzevijlers, dat zij dikwijls krachtige, opstandige naturen zijn geweest die het leven aandurfden en de verdediging van een maatschappelikidee, dat b.v. rond de heftig omstreden Dreyfuszaak al de Franse jongeren elkaar op politiek terrein ontmoetten, die toen of later op artistiek gebied de stromingen zouden leiden. Deze levensdrift weerspiegelde zich in hun artistiek werk dat een onmisbaar bestanddeel was van de toenmalige kultuur. Het oorspronkelik impressionisme was een bevrijding van verharde konventie; het impressionisme van onze dagen is een reaktionnair verschijnsel. Kunst, literatuur, gelijk ze in ons gekastreerde Vlaanderen kleinzielig en kleinmoedig wordt opgevat, sticht enkel kwaad, omdat ze gezondere naturen soms van een breed en vol leven afleidt naar de paadjes van een doelloos dilettantisme. Alleen in verband met de gelijktijdige maatschappelike opvattingen ontstaat een vruchtbare literatuur, die niet op blote individuële lyriek mag steunen.

De antagonie Conscience-Henriette Roland Holst bestaat niet. Wij zouden gelukkig zijn indien er onder ons een andere Conscience en een Henriette Roland Holst geboren werden. Er zal altijd minder naast méer algemeen verstaanbare kunst zijn en de geest van Conscience is dezelfde als die van de grote hollandse dichteres; het hoofdzakelike in Conscience is niet dat hij voor het volk schreef, maar dat hij met het volk voelde; temperament, talent en omstandigheden verschillen. Zeker ‘speet het Conscience, dat hij, voortgesleept door zijn volkssucces, niet wat meer zorg kon besteden aan zijn kunst’, maar dat is de kwestie niet. Veel belangrijker is het dat, zodra hij uit Antwerpen en het politieke (Vlaamsgezinde) leven verwijderd was, zodra hij een bourgeois was geworden te Kortrijk, ook de vlam van zijn kunst gedoofd was. Wij zijn geneigd te geloven dat naar zijn voorbeeld mensen als August Vermeylen veel meer en vruchtbaarder literair werk

[p. 109]

zouden geleverd hebben, hadden ze de moed gehad dieper en konsekwenter in de beweging te staan.

Nog een ander voorbeeld stelt van de Woestijne tegenover ons streven: ‘Fashion’ van Meylander, waar hij op het einde van zijn stuk met zoveel lof over spreekt. Wij kunnen daar gerust over zwijgen, na wat er hier en elders reeds over gezegd is. Waar hij in dezelfde gedachtengang zijn verwondering er over uitdrukt, dat het ‘bemiddelingstijdschrift (?)’, het ‘half-en-half-tijdschrift!’ ‘Het Roode Zeil’ geen brug heeft kunnen leggen tussen oud en jong, toont van de Woestijne hoe moeilik hij zich in de geestesgesteldheid van de jongeren kan indenken. Wanneer zijn stuk verscheen was ‘Het Roode Zeil’ reeds lang in ‘Signaux de France et de Belgique’ overgegaan. Bemiddellingstijdschrift tussen wat? Ziet hij dan enkel een ouderdomskonflikt, een belangenkonflikt tussen geslachten, dat hij tot ons zou willen komen over een brug van niet langer verdoken franskiljonisme?

Deze illusie van van de Woestijne ontneemt ons alle illusies over zijn vatbaarheid voor onze argumenten.

Over de waarde ‘an sich’ van onze huidige en toekomstige schrifturen zullen we de toekomst laten oordelen. Is zij overigens niet een broze konventie, van minder belang dan het leven dat door mogelik onverfijnd werk gewekt kan worden? Wij gaan ook ons beweren niet met voorbeelden staven, dat het nieuwe er reeds is, al is het er niet in talrijke dikke boeken. De manier waarop van de Woestijne namen citeert laat hem verdenken van lichtzinnig noemen van dichters die hij maar uit de verte kent...

Wij treden waarachtig van de Woestijne bij waar hij over het onbekende van de toekomst spreekt. Wij weten niet wat er aan de kunst van heden te wachten staat, noch hoe zij zich zal ontwikkelen. Mogelik is het hier de plaats om op te merken, dat wij ons ook tegenover de tijd anders verhouden dan de dichter van zoveel zinnelik schoon. Zijn dubbel opstel is doordrenkt van amorele passiviteit. Waar hij het heeft over de tijdsomstandigheden die, oppermacht in de politiek, zouden uitwijzen wie van de Brusselse of Antwerpse groepen (om zijn fautieve terminologie te gebruiken) gelijk had, vergeet hij dat de geschiedenis nooit bewijzen kan wie in de strijd het goede recht verdedigde, omdat de ethiek van een daad of een gedragslijn niets met haar maatschappelik sukses te maken heeft.

Allerminst willen wij, Vlaamse jongeren, wissels trekken op de toekomst.

[p. 110]

Herhaaldelik leek het waarschijnlik dat Wies Moens niet levend uit het gevang zou komen. Had Antoon Jacob niet hetzelfde lot kunnen treffen als wijlen Dr. Rudelsheim? Wanneer komt er een einde aan de anti-Vlaamse vervolgingswoede? Wat blijf er over van de energie en de geestelike passie van de vierhonderd jonge mannen, die tijdens de oorlogsjaren te Gent hebben gestudeerd, en wie thans de weg tot alle verdere studie is afgesneden? Wie telt de kostbare levens die achter de IJzer zijn weggemaaid, en van wie het geen romantiese legende is, dat zij de eeuwigheid ingingen met een ‘Voor Vlaanderen’ op de lippen? Zullen niet tucht en willoze geslachten uit de jaren van de desorganiserende oorlogstijd blijken op te groeien?

De gemeenschapzin die zich thans onder vele vormen uit is misschien maar een reaktie op de ongewone anarchie van woeker, huichelend patriotisme en machtmisbruik, een refleks op ongewone miserie. Hoe lang zal dit ethies verschijnsel aanhouden? Het is niet aan ons, dit uit te cijferen. Wij voelen enkel de dwang van de nieuwe geest. Op alle gebied van de menselike bedrijvigheid vertoont hij zich, ook op het artistieke. De kunstenaar keert zich van eigenmachtig, geesteloos geliefhebber af en tracht zijn kunst te verrechtvaardigen en meer te grondvesten. Talrijk zijn de experimenten om tot een wezenlik contemporaine beelding te komen. Veel daarvan blijft experiment, is al te cerebraal, en sterft aan eigen roofbouw. Toch blijven nieuwe of vernieuwde waarden ons deel. Een algemeen verschijnsel, buite de meer aktuële van sumultaneïteit en dynamisme, is het streven naar zuiverheid en primitieve eenvoud, zo van plastiek als architektuur. Ook hier zeer veel snobisme en valse schijn, en wie volstrekt zijn gemoedsrust bewaren wil boude zich er liefst buiten. Dat de kunstenaar moeiliker en moeiliker zijn kost verdient hoeft geen ramp te zijn. Als hij oprecht is kan hij doorgaans niet van zijn kunst leven. Op die wijze is kunst spoedig geen beroep meer en vervalt voor een groot deel de jacht op persoonlik sukses. Wij beleven dan misschien nog eens de tijd dat kunst een onopzettelik schoon wordt, attribruut van eenvoudig menselike werken, spelen en betogen, geen ziekelik serreplantje.

Eug. DE BOCK.