Ruimte. Jaargang 2

[p. 73]

De drempel

Derde hoofdstuk

De ontmoeting in het park werd geen vernielende passie. De prikkels van de late zomerlucht wekten niet enkel dierlike driften. De vrienden verdiepten zich in de leer van Landau. Dit gaf een heimwee dat somtijds feller klopte dan het verlangen naar geurig vlees dat geblust kon worden in dolle tomeloze uitviering. Het stelde een tucht voorop die het dierlike op de achtergrond drong, of mee voor de wagen spande die om inzichten en begrippen reed. Als een Paradijs lag het bedenkbare voor hen open. De natuur gaat in haar denkbaarheid, berekenbaarheid en begrijpelikheid niet op, leerde Landau, en is ze het bekende onbekende, niet onbekend en onbedacht maar nooit doordacht of weggedacht. Zij dorstten en hongerden naar wetenschap en bespiegeling, voelden zich beneden alle dingen staan zo lang ze die niet hun plaats konden geven in de aaneenschakeling van deel en tegendeel en voelden de afstand die hen scheidde van een vrijgevochten geest voor wie het bestaan niet langer een zinneloze chaos is. Als een zware steen aan de nek voelden ze de nationale wantoestand waar tegen te strijden een deel opeiste van hun beperkte kracht en waarvan de onzuiverheden dreigden hen te verstikken.

In uren van trots en glorie naderden ze wel eens het besluit om aan een andere oever te springen en 't oude schuitje met de voet weg te stampen.

Ook tegen deze ontrouw vonden ze ten slotte een wapen in hun studie. Zij leerden vrede hebben ondanks hun haat, met de toestanden om zich. Zij leerden die met het andere oog beschouwen en bedachten dat de fakkel van het licht moet overgegeven worden van hand tot hand, dat juist het begrijpen tot handelen dwingt, besef van actie en reactie tot actie en reactie voert.

Weinig hoop op overwinning? Maar kon een resultaat ooit blijvend zijn, en was het dus wel om dat vergankelik resultaat te doen? Reageren moet wie werkelik leven wil en hij is eensgezind met het eeuwig rytme dat hem helpt het kwade te vernielen, want alles wat niet deugt gaat zijn oordeel tegemoet, de gestalte van de wereld gaat bestendig voorbij, oude despoten die ons ergeren zullen eerlang verdwenen zijn en misschien dat wij eens zó inwerken in het spel van nog niet te voorziene invloeden dat ons land in harmonie geraakt met ons inzicht.

[p. 74]

‘Arbeid!’ was de slotsom van elke krisis en de vleselike liefde, ventilatie van de menselike fractie aarde, ontdekkingstocht doorheen de emanaties van het lichaam, spel van evenwicht tussen geest en hart, dat soms de grenzen van 't gevaarlike overschreed, was enkel het helmend lied. Sprookje, nog geen bindende, gebonden werkelikheid. Nog geen funktie.

Toen hij de meisjes uit het park ging opwachten stonden zij op de hoek van het square gereed, met witte garen handschoenen aan, in een blauw komplet dat ver was uitgesneden op een witte hals, en met een simpel hoedje. Zij waren gegeneerd in de drukke stad, op de mooie Maandagavond. Het schemerde en heel hoog boven de boulevards stonden de boombladeren nog in een bleek licht.

In rieten stoelen voor een café trachtten de meisjes vormelik beleefd te zijn. In de music-hall kwam er ontbolstering en ongeduld om minder gebondenheid en drukten ze zich eng tegen hun begeleiders aan en lieten zich lang zoenen. Het was warm en de blouses werden meer geopend.

Zij verzwegen nauweliks hun verlangen. Achter een hoge trap was een kamer met onder dichte gordijnen een donzig bed. Het bleek voor Marie niet de eerste maal te zijn. Zij wou zich niet geheel ontkleden en had bizonder zuiver lijnwaad aan. Nadat de vlammen van verlangen waren geweken en alleen de naakte ledematen schamel terug hun kleren zochten, bleek ze te kort, te zwaar, en reeds enigzins gemeen, gewoon aan min gezelschap. Het was geen zeer verheffende verovering. Was dat toilet een vleierij voor hem of een stielmatige gewoonte. Was hij, zooals zij haar best deed te beweren de eerste die haar tot de val bracht of een na velen? Had hij haar op de weg gebracht of mocht hij haar helpen er op te blijven?

Waarom niet? Was zij niet vrij te doen, te laten, wat zij verlangde? En had zij er niet naar getracht? Had hij haar iets bedriegeliks voorgespiegeld? Volksvrouwen hebben recht op liefde en een beetje luxe, waarvan hun zoveel zonder omzien wordt voorgehouden. Wie was er door hun koppeling geschaad? Hij niet.

Het was zeer laat, vroeg in de morgen, toen zij de vrouwen naar hun dorp terug brachten, met de trein waarin geen mensen waren en zij kuis tegenover elkaar zaten. Hier zag hij voor het eerst een medaljon om haar hals met een hem bekend voorkomend portret. Dat van een jong meisje dat hij eens op een nabije hoeve gezien had; ze was verheugd om haar zestien jaar en haar jonge vrijheid, en meende dat alle mensen vroliker werden naarmate ze in het leven vorderen. Was

[p. 75]

niet haar zuster van maand tot maand kostbaarder gekleed, die in volle opgang bij de grote haven een mooi café hield?

Hij dacht erover na. Was ook die zuster van de haven hier bij hen?

Hij had het lacherken in een danszaal weergezien, een halve voet gegroeid, met koortsiger ogen. Gretig had zij zijn rendez-vous in de stad aangenomen, waar zij nog niet geweest was. Misschien had hij van schitterende paleizen gesproken, waar pelsen, kleren en goud verkocht worden en van de koele eetzalen, waar in getemperd licht op kussens gegeten wordt, met een blije muziek achter groen en spuitende fonteinen. Toen de tijd daar was liet hij haar op het wijde plein van het station staan wachten.

Marie was nijdig, om meer over de jongste te zeggen en in haar oogen loerden reeds half vijandige gedachten naar hem. Met stille stemmen namen ze van elkaar afscheid en het leek niet heel natuurlik, dat elk nu in zijn afzonderlike arbeidsfeer terugging, nadat ze even zo dicht aan elkaar geleefd hadden. Maar het kontrast van deze kalme landelikheid - de vroege zon op rode daken - hielp hen over de tweespalt heen. Zeer ver in de bleke lucht vloog er een vliegtuig. Het kwam zeer langzaam boven hun hoofden maar ze beseften aan de afstand, wat geweldige vlakten in sekondes de vliegenier overschouwen moest, en hoe gebouwde verhevenheid voor hem verzwinden moest tot kleine betrekkelikheid. De wereld draaide en hij mee. Wat was het ‘huwelik’ een versleten vod geworden dat niet meer paste. De wereld verkeerde zich. Er was geen band meer tussen man en vrouw, de oude, van ongelijkheid, was reeds geestelik verworpen, de nieuwe nog niet gevonden. Reeds ging de zuster met haar lustig vermoeid lichaam naar hare rustieke dakkamer tot hij baar weer wou en het was slechts toevallig dat hij met de jongste niet had gewild.

Marie zwierf nu in de stad rond langs de dokken, om matrozen te lokken en onder dak te brengen. Zij had zijn vriend ontmoet en hem gezeid: ‘Als ge dat blondje van mijn medaljon eens wilt zien; kom dan maar mee’ en ze had hem een adres gegeven op een kaartje. De heele troep ging nu naar de enge steeg die naar de Hoogstraat opklom. Zeldzame gaslantarens brandden er. Op stoelen langs de hoge brokkelige gevels zaten duistere mannen en wijven, katten liepen over en weer. In diepe deurgaten, waaruit een warme lucht walmde die met petroleumgeur gedrenkt was, kwamen niet al te oude vrouwen met lichtblauwe en vleeskleurige kousen in

[p. 76]

hoge hakschoenen, een bloeze of soepel nachtkleed over 't blote vlees, tot op het voetpad met stem en handen om geld voor liefdesbewegingen bedelen. Dronken arbeiders van land en zee gaven hun centen voor een ogenblik vergetelheid. De vrouwen praatten met elkaar; er waren er die van uit hun venster boven de straat beheersten, te moe om af te dalen. Zeer regelmatig kwam de politieagent voorbij met onbewogen aanschijn, en dan trok zich het vrouwvolk achter gesloten deuren terug, tot hij weer weg was.

Bij een pissijn stonden mannen recht met hun aangezicht naar de straat gekeerd. Een bolle maan vermocht slechts het vuil van de gevels en het zwart en rood van deernen-aangezichten te belichten.

Hoog, achterin, aan het eind van een smalle en glimmende trap was de grote vierkante kamer van 't lacherken, waar geen meubels waren dan een kleine kast, een bed en een tafel met een kookstel. Er waren rode, vierkante vloerstenen die onlangs geschuurd waren. Er lag een donkere vrouw op bed, met heur haar half los gewoeld en die zich oprichtte toen die velen binnen kwamen. Is uw zuster niet hier, vroeg Jan, want hij herkende Marie. Maar Jeanneken was gister gestorven van de kanker, die haar geheel had opgevreten. Hier in dit bed heeft zij 't gekregen. Komt hier, lieve blonden en bruinen, krees het dronken of waanzinnig wijf, en zij hief haar gewaad hoog op met beide handen, terwijl zij zich half op de knieën rechtte, komt hier bij mij en ik zal proberen of ik 't u ook kan geven, en ze wou er een met geweld bij haar nemen. Haar mond liet een vloed van geilheden ontsnappen en ze begon op de vloer een trage walgelike dans, waarvoor de vrienden verschrikt het vertrek uitweken, haastig de trap af, waarna ze de deur boven opentrok en met vaste overtuiging ‘Smeerlappen!’ riep.

Toen gingen ze varen in een bootje, met een schuimer die voor alles te vinden was, waarom ook niet voor een idylle? Het was zeer koud op het water dat tussen de hoge bevolkte bordelen sliep. Er waren gele strepen boven de oostelike einder, wanneer ze aan wal stapten, en er kwam enige klaarheid in de smalle straten en meer nog op het plein, waar een boulevard begon. Achter een hoek werden ineens zichtbaar de witte bolle zeilen van drie jachten, die ontwaakten, hun anker losten en wegdreven over de nu vergulde stroom.

Wat beduidde 't, dat die jachten bevolkt met vrouwen op zulke ongewone tijd het ruim kozen? De notabelen van de grote sociëteit waren daar met pakgoed als voor een reis rond de wereld en hun vrouwen zongen vaderlandse liederen....

[p. 77]

Vierde hoofdstuk

Het was nog een verrassing geweest.

Na de jarenlange universele malaise was het opkomend Oostenland binnen gevallen om zich een weg te banen naar Zuidonië, dat heel spoedig de sympathie van de wereld had en bondgenoten vond onder de grootste machten. Het kleine grensgebied bood ondertussen een wanhopige en slecht voorbereide weerstand. Zijn dorpen brandden in het Oosten en zijn mannen sneuvelden, terwijl Zuidonië zich nog voor de tegenstand gereed maakte. Het kleine land ging mede op in de internationale roes van verontwaardiging en geestdrift. Het werd om zijn opoffering geprezen en diende als brandfakkel voor het hooi van het wereldenthoesiasme. Het scheen definitief alle zelfstandig oorspronkelik denken en zeggen prijs te geven en nog alleen bij de Zuidoniese belangen te willen zweren, verward en beschaamd omdat intellektuëlen ooit tegen Zuidoniese invloed gepredikt hadden. Niets leek tegen de geestelike ekpansie van de zuidelike politiek opgewassen die over onweerstaanbare middelen beschikte.

Als een wind door een korenveld, vóór de storm, had op een Zaterdag avond de onrust zich meester gemaakt van de massa op de straat. Het was een van de laatste mooie zomeravonden, en duizenden waren in toilet op de voornaamste wandelwegen onder het geruisloos werkzame elektriese globes. In de havenstad werd hard gearbeid en het einde van de week bracht telkens een kermisstemming in het centrum. Als een vonk had het nieuws van de inval en van de mobilisatie zich verspreid en jongens liepen te zoeken naar hun ouders, jonge mannen naar hun vrouw, en op terrassen namen vrienden met gespannen maar lachend gelaat van elkander afscheid. Er werd gezoend door bleke gezichten. Trommelaars liepen rond. Spiet was verdwenen en er werd thuis gezegd: om dienst te nemen. Ze wisten niet waar of waarom. Ze hadden geen reden om erkentelik te zijn tegenover de staat die over hun hoofden was gebouwd en wederzijds vormde kapitalistiese hebzucht de basis van deze oorlog, al was het brute gebaar alleen van het Oosten gekomen. Maar alle zenuwen waren gespannen en in het aanschijn van het grote gevaar - het scheen of ze de kanonnen in de verte hoorden dommelen - waren de levensveren sterker geworden en voelden de jonge mensen zich fisiek groeien. Verleiding om dienst te nemen voelden ze allen.

[p. 78]

De dagbladen begonnen hun kampanje. Niet alleen de inval van het Oosten werd geschandvlekt, maar al wat er ooit verricht was geworden door dit energieke en ongelukkig gesitueerde volk werd ontaard en verkeerd voorgesteld. In de straten en tot over de daken werd op de inwonende Oosterlingen als op dieren jacht gemaakt. Om voedsel te geven aan het sadisme van een opgewonden menigte werden er onder de eigen landslui opgezocht die ooit blijk hadden gegeven van sympathie voor Oostenland, om ze als verraders in de dagbladen te schelden. De nationalistiese beweging werd verdacht gemaakt. Het Zuidonies volkslied werd in feite tot het nationale lied verheven.

De eerste dag trof Jan Vervoort aan op de koer van de kaserne, onder enkele kameraden, die zich rond hem schaarden als rond hun geestelike meerdere, en zwijgend naar hem opzagen. Alle jonge, niet voorbereide mannen werden bij een reserve afdeling ingedeeld. Ze hadden nog een half burgerplunje aan, de zware lang afgedankte geweren konden ze moeilik hanteren. Het was één September en de bladeren vielen al van de bomen. Er was geen schrik, maar verslagenheid en verwachting. Zij konden zich aan de nieuwe denkbeelden niet gewennen.

Vervoort, die gehuwd was en het vaderschap verwachtte, zag er het meest beklemd uit. Hij zag bleek en zijn stem was stiller. Spiet daagde nog eens een enkele maal op als kanonnier - zijn volle baard deed komies op het militair pak - en hield een vloekrede om het middeleeuws stadhuis, dat ze aan de Oostgrens hadden in brand gestoken. Het aanschijn van het land was er onherroepelik door verminderd. Beter geslacht na geslacht verloren te gaan tot aan een altijd mogelike opwekking, dan de aanwezige belichaming van een heel verleden te zien vernietigen. Alle denken moest tegen deze wandalen worden opgericht.

Jan kon het niet eens zijn met deze uiting, die hij toeschreef aan beroepsdeformatie van de filogoog en vond instemming met zijn verzet in de moeë ogen van Vervoort, die eenzaam en hard werkte om zijn brood en hardnekkig studeerde sedert hij de jongenskring onverhoeds verlaten had.

Een Oostenlands veldheer had vroeger eens gezegd, dat het leven van één soldaat hem meer waard was dan het schoonste vijandelik of eigen monument, en er was veel waars in deze massieve uitspraak, want niets gaat boven het leven en de middelen om het te bevorderen, en oude monumenten hebben doorgaans niet veel leven gewekt maar onomstootbaar veel nieuw leven tegengehouden.

[p. 79]

Er rezen veel tegenstrijdige vragen op. Misschien ware het eenvoudiger de wapens op te nemen en in de rangen van de voorhoede te strijden. Maar waarvoor? Voor een land dat voortaan voor goed aan een ander, groter, gesmolten was? Eén ding was nodig. Het hoofd recht houden en de geest helder. Een bleke jongen verklaarde dat hij niet zou schieten, en Jan beproefde hem ervan te overtuigen dat hij dan een gevaar was voor de kameraden. Maar toch was deze houding misschien de enige logiese.

Ze zaten nog wel meer met elkaar te praten en zochten elkaars gezelschap voortdurend. Ze voelden zich als een eiland te midden van een onbekende zee, waarvan het water brak was in de mond. Met de bolle zeilen in die morgen waren een hele boel grote heren vertrokken, die zich veilig naar vreemde landen hadden gevlucht waar ze zogenaamd aan de regering diensten bewezen. Alleen de haven en het stroomgebied waren nog niet in de handen van de vijand. In het bezette land werden de touwtjes nu gehouden door mindere goden, twederangs-politiekers, maar er werd toch door de uitgeweken regering nog mee getrokken en in de hoofdstad waren er enkele geheel vertrouwbare overgeblevenen, die de sleutels hadden van grote coffre-forts.

Het was nu merkbaar, hoe individualisme ontoereikend is. De literateurs van het vorig geslacht waren die van het ‘individualisme’. Ze waren uit elkaar geslagen als kaf voor de wind, konden geen vaste voet meer krijgen op de vloed die uit het Zuiden kwam en lieten er zich ten slotte op meedrijven met een gezicht van we hebben het zelf nooit anders gewild. En velen onder hen waren zelfs te goeder trouw. Zij zaten ‘lange Abenden bei einander und sprachen: lasset uns wieder werden wie die Kindlein und ‘lieber Gott’ sagen’.

Voortaan zou men hun straffeloos hun eigen jas van de rug halen. In een andere kategorie werd echter de noodzakelike gemeenschapszin positief gedemonstreerd door de bourgeois, die eindelik eens een gelegenheid gevonden hadden om ook eens te drinken aan de fontein van het idealisme waar ten slotte elk mens naar tracht maar die niet ieder kan benaderen, en zij dronken zich aan haar offisjele waters zat en liepen met vlaggen door de stad en zongen en tierden en deden geestdriftig en krijgshaftig.

Eug. DE BOCK

(De laatste hoofdstukken van dit verhaal verschenen in ‘De Stem’, Mei-Juni 1921).

[p. 80]