De Revisor. Jaargang 2015

[p. 9]

Mischa Andriessen Waar het heen moet?

Mischa Andriessen (1970, C. Buddingh'-prijs, Charlotte Köhlerstipendium) is dichter, vertaler, Terras-redacteur, criticus. Zijn werk stond meermalen in de Revisor. Hij werkt aan een roman. Hij sprak 3 februari tijdens de lancering van Revisor 8, een literaire avond met als vraag: Weg met plot? Het ging over dwang en verrassingen, en Andriessens ernstige, zoekende bijdrage was de tweede van de avond. Hij verklaart de liefde aan literatuur die nergens toe leidt, en bevraagt de noodzaak tot begrip en de wens naar volmaakt vakmanschap.
‘In een plot op zich schuilt geen kwaad; dat de plot symbool staat voor vakmanschap, een afgerond geheel zonder losse draden of onverwachte omdraaiingen, dat de plot soms belangrijker wordt gevonden dan het achterliggende idee van een roman, of dat idee zelfs vervangt, die beperking tot het nette en in het gareel blijvende, dat trechterdenken gericht op een ontknoping, een oplossing, dat... - weet je wat, ik maak de zin niet af.’
En hij geeft de lezer zijn vrijheid.

Als de wereld niet te begrijpen is, waarom zou je dan doen alsof? Dat ze vaak te dichtbij komt, vaak te veraf blijft, zit mij niet dwars, liefst blijft die spanning onopgelost. Een plotloze wereld levert plotloze boeken op, is dat een probleem? Dit is een belangrijkere vraag: hoe kan je betrokkenheid bij die wereld uiten zonder in verregaande abstractie of doelmatigheid te vervallen? Een deel van het antwoord is, in mijn overtuiging, dat begrip zich vooral tussen de regels door manifesteert, dat het zich doet gelden in toon en ritme van een tekst. Voor een roman is structuur noodzakelijk, maar denkelijk toch vooral een intrinsieke waarde. Een middel, geen doel. Het prominent uitdragen van de romancompositie vind ik een vorm van vals spelen. De schijn ophouden van doorzien.

Een stap terug. De gedachte aan een brief die ik ooit van de Belgische auteur Willy Roggeman kreeg. Opmerkelijk, schreef hij, hoeveel in de verhalen van jonge auteurs uit het raam gekeken wordt, hoe zeer de wereld erin op afstand blijft.

[p. 10]

Dat was halverwege de jaren negentig. Kort daarna begon ik een roman te schrijven waarin de hoofdpersoon gaat wonen tegenover de vrouw op wie hij verliefd is geworden en weinig meer doet dan uit het raam kijken, ze zou langs kunnen komen. Later borg ik die roman op in de berging van een inmiddels onbruikbare computer. Daar waren meerdere redenen voor. Er gebeurde weinig in het verhaal dat uiteindelijk nergens heen ging.

Faalde dat boek daarom? Vermoedelijk niet. Veel van de romans die mij het dierbaarst zijn, leiden niet direct ergens naartoe, zoals het werk van Juan Rulfo of Patrick Modiano, James Salters derde, A Sport and a Pastime, Viktor Sjklovski's Zoo of brieven niet over liefde of Georges Perecs Het leven een gebruiksaanwijzing. Geen plot-driven literatuur - en als ze dat wel is, heb ik de clou gemist. Ik moet bekennen dat ik die wel eens over het hoofd zie en daarom vaak maar weinig kan met de boeken van ingenieuze plottenbouwers, een omissie die geheel mijn fout en verantwoordelijkheid is. Ik maak me over andere zaken druk. Mogelijk is het een kwestie van niet willen zien.

Het probleem bij mijn eerste romanpoging was niet het ontbreken van een plot of een niet gekristalliseerd besef waar het heen ging, maar een gebrek aan vaardigheid, het onvermogen mijn verhaal iets te laten betekenen door het domweg iets te laten zijn. De makke was niet dat het verhaal nergens naartoe ging, maar dat het ergens heen wilde. Dat is wat me vaak tegenstaat in boeken met een plot, het doelmatige uitstel; de auteur die wijst en wijst en wijst, maar de lezer om redenen van te valideren vakmanschap niet toestaat de draad meteen tot het eind af te wikkelen. De lezer moet met de plotschrijver een zijpad op, omdat het vandaaruit zoveel knapper is om bij het eindpunt uit te komen. Knap ja, maar wat als je het doorziet? Al is ook dat een kwestie van techniek natuurlijk, je herkent een omweg pas wanneer je doorhebt dat je wordt omgeleid.

[p. 11]

En er is dus nog iets anders aan de hand met proza dat op verwikkelingen stoelt: een plot suggereert begrip, een plot lost op, een plot twijfelt niet, een plot zit kortom heel anders in elkaar dan ik. Kijk ik uit het raam dan voel ik zowel de behoefte om de wereld dichtbij te halen als om haar op afstand te houden. Niet het oplossen en weghalen, maar juist het tonen en voelbaar maken van een dergelijke tweeslachtigheid is wat literatuur voor mij belangrijk maakt. Zoals de hoofdpersoon in Zoo of brieven niet over liefde de werking van een auto uitlegt of vertelt welke dieren er in de Berlijnse dierentuin zijn, alles om maar niet over liefde te praten. Dat is geen omweg louter om de spanning te verhogen, het is een parallelweg, Sjklovski neemt de gelegenheid te baat om over twee dingen tegelijk te praten, ook al lijkt hij bij oppervlakkige beschouwing daarbij juist de spons te halen over dat wat wezenlijk is. Dit verzwijgen is essentieel, het brengt de wereld nabij zonder te suggereren dat je die kunt begrijpen. Hoeveel kennis de hoofdpersoon van Sjklovski ook heeft - weet je waarom die Turkse soldaten een sabelhouw in hun hoofd en linkerarm hebben? Turken steken hun linkerarm op als ze zich overgeven - hoeveel hij ook weet, zichzelf en de vrouw op wie hij zo wanhopig verliefd is, begrijpt hij nog niet half. Zou het anders zijn, had hij het boek niet geschreven.

Een paar jaar terug werd binnen de beeldende kunsten een opvallende ontwikkeling ingezet: de terugkeer naar het ambacht. Vreemd was dat niet, veel kunst bleef beperkt tot een gedachte en zelfs als die een keer niet als luchtfietserij te kenschetsen viel, bleef een belangrijk probleem over: wie moest die gedachte vormgeven? Wie kon er domweg nog iets maken?

Dat maken, het vakmanschap, wordt naar mijn idee ook steeds vaker geprezen in besprekingen van romans. Het lijkt me niet iets om ernstig door van slag te raken, maar toch staat me iets tegen in al dat ingenieuze en virtuoze, in dat well-made, waarbij ik meestal (en het is me aan te zien, ik weet het) aan

[p. 12]

eten moet denken en niet aan een boek. Dat literatuur ambachtelijkheid vraagt, lijkt me evident, maar niet dat zij zich moet beperken tot het zijn van een ambacht. De focus op de technische aspecten is kortzichtig. Filosoof Peter Sloterdijk stelt in Het Kristalpaleis dat techniek al het benodigde is om tot een goed resultaat te komen. Het kan achteraf gerust worden vergeten.

In een plot op zich schuilt geen kwaad; dat de plot symbool staat voor vakmanschap, een afgerond geheel zonder losse draden of onverwachte omdraaiingen, dat de plot soms belangrijker wordt gevonden dan het achterliggende idee van een roman, of dat idee zelfs vervangt, die beperking tot het nette en in het gareel blijvende, dat trechterdenken gericht op een ontknoping, een oplossing, dat... - weet je wat, ik maak de zin niet af.

Dan nog dit. Misschien heeft het niet per se met een plot van doen, maar in veel hedendaagse literatuur stoort me het slimme ervan. De wereld lijkt erin dichtbij te worden gebracht, maar de wetende blik, het twijfelarme schrijven houdt haar voor mij op afstand. Er gebeurt van alles, ook nog eens goed onderbouwd en met een reden, het is wat het is... maar een goed boek is toch vooral veel niet? Laat ik het opgelegde voorbeeld nemen: Godin, held van Gustaaf Peek - schuilen wezen en tragiek van dat boek niet voornamelijk in wat Peek hooguit mondjesmaat laat zien? In dat wat door alle hartstocht en het buitensporig bevingeren en bespringen dermate in de schaduw blijft, dat vanzelf de vraag bij de lezer bovenkomt of de in beeld gebrachte liefdeskern wel de kern van liefde is? Peek laat zien dat je twijfel kunt kweken door stellig te zijn.

De personages van Peek verliezen zich zoals Sjklovski's wanhoopssnuggere ik-figuur zich verliest, zoals de hoofdpersoon in A Sport and a Pastime zich kwijtraakt in het wezenslap? volgen van een meisje dat een beetje uit haar mond stinkt, maar in bed alles wil, zoals de personages van Modiano zich

[p. 13]

verloren lopen in hun eigen of andermans schimmige verleden. Hoe goed een boek ook slaagt, er zijn altijd aspecten waarin het mislukt. Door nadrukkelijk een bepaalde kant op te gaan, wordt duidelijk dat heleboel andere wegen niet worden ingeslagen (ik heb het niet over zijpaden). Hoe goed een auteur ook is, hij legt het altijd af tegen het eigenhandig gevormde beeld van wat zijn roman zou kunnen zijn. Daarom interesseert een plot mij niet, want in een goed boek doet de auteur zich niet verstandiger voor dan hij is, en staat de uitkomst vast: de lezer wint, de schrijver verliest.