De Revisor. Jaargang 6

[p. 57]

K. van het Reve
Antwoord aan de literatuurwetenschappers

Een van de zwakheden van de literatuurwetenschap die ik in mijn Huizingalezing ter sprake heb gebracht is haar gebrek aan inzicht in de eigenlijk zo eenvoudige zaak, dat literaire kunstgrepen (rijm, alliteratie, alles wat je ‘structuur’ kunt noemen) op zichzelf ‘neutrale’ eigenschappen zijn. Een goed gedicht rijmt, en een slecht gedicht rijmt ook. De moeilijkheid wordt dan: hoe kun je aantonen dat het rijm een positieve rol speelt in een goed gedicht, bijdraagt tot het effect van dat gedicht op de lezer? Literatuurwetenschappers zijn geneigd uitvoerig bijvoorbeeld klankherhaling, inversie e.d. te beschrijven zonder zich af te vragen of de kwaliteit van het besproken gedicht dank zij die kunstgrepen bestaat of ondanks die kunstgrepen.

Mijn tegenstanders demonstreren de juistheid van mijn opmerking op leerzame, zij het wat vermoeiende wijze. Zij kennen bijvoorbeeld de literaire kunstgreep van de toespeling, de allusie. Ze hebben dit verschijnsel in handboeken besproken gezien en daarna in de literatuur opgemerkt. Je kunt bijvoorbeeld als je het over prins Bernhard hebt het woord ‘Lockheed’ of ‘Baarn’ laten vallen. Spreek je over J.B. Charles, dan kun je zijn kaalhoofdigheid ter sprake brengen of zijn gebrekkige kennis van het Frans. Nu denken de beoefenaren der literatuurwetenschap geloof ik dat het gebruiken van zulke kunstgrepen op zichzelf tot iets leidt. Oversteegen denkt dat hij mij een gevoelige polemische slag toebrengt door mij ‘Karel de Kale’ te noemen. Van der Paardt denkt dat hij een zeker effect bereikt bij de lezer door mij ‘de hooggeleerde’ te noemen, of door van tijd tot tijd in herinnering te brengen dat mijn lezing plaats had in een kerk. Als je niet zo goed kunt schrijven moet je dit soort dingen liever achterwege laten. Veel meer effect heb je in zo'n geval door wat je denkt gewoon zo kort en duidelijk en droog mogelijk op te schrijven zonder vermoeiende en beschamende pogingen tot humor.

Begrijpelijk zijn die pogingen natuurlijk wel. Zoals de huichelarij de eer is die de ondeugd aan de deugd bewijst, zo kun je in die pogingen tot ironie, humor, woordspelingen, variëren van de clausjes van de tegenstander etc. een eerbewijs zien van de literatuurwetenschapper aan de literatuur.

Wat ik weer niet begrijp is de houding van mijn tegenstanders jegens Popper.

Zij lezen hem, zij waarderen hem, maar tegelijkertijd waarderen zij laat ons zeggen Freud, of Lukácz, of Husserl. Als Popper iets waard is, dan volgt daar toch uit dat lieden als Freud of Husserl of Lukácz niet iets waard zijn? Van der Paardt noemt Popper een ‘wetenschapsfilosoof wiens definities van het begrip wetenschap van invloed zijn geweest op de huidige literatuurwetenschap’.

Hoe dan? Popper definiëert wetenschap als een reeks van verbodsbepalingen. Wat ik tegen de literatuurwetenschap heb is dat zij niets ‘verbiedt’. Hoe kan Popper dan ‘van invloed geweest’ zijn op de literatuurwetenschap? Zouden ze dan tóch iets verbieden? Maar wat dan? Hoe komt het dat ik daar nooit iets van gehoord heb? Hoe komt het dat noch Ibsch, noch Fokkema, noch Oversteegen, noch Van der Paardt met een voorbeeld komen van zulk een verbod? Hoe komt het dat zij uitvoerig mijn onwetendheid, mijn opschepperij, mijn kwade trouw, mijn vulgariteit beschrijven, maar op die eenvoudige vraag: ‘als jullie zo veel waardering voor Popper hebben, waar zijn dan jullie verboden?’ alleen maar met een volstrekt stilzwijgen antwoorden?

Hoewel ik geprobeerd heb me in die lezing zo eenvoudig en duidelijk mogelijk uit te drukken blijken mijn tegenstanders telkens weer te denken dat ik iets gezegd heb wat ik nu juist helemaal niet gezegd heb. Zo zegt Van der Paardt dat het mij fysiek niet mogelijk is wetenschappelijke boeken te lezen. Dat heb ik niet gezegd en dat is ook niet zo. Ik heb juist - geheel naar waarheid - verteld dat ik andere wetenschappelijke boeken wel kan lezen, maar de werken der literatuurwetenschap niet - dat was het raadsel waar die lezing over ging.

Zo vertelt Van der Paardt uitvoerig hoe Sötemann uitlegt dat Multatuli vond dat in het verhaal van Saïdjah en Adinda ‘wat verdichtsel is in 't byzonder, waarheid wordt in 't algemeen’ en dat Droogstoppel juist bezwaren heeft tegen alle verdichtsel, behalve, uiteraard, de Schrift. ‘Wie dat allemaal onzin vindt...’ zegt Van der Paardt. Maar ik vind dat helemaal geen onzin. Hoogstens ben ik het er niet helemaal mee eens. Uit Van der Paardts samenvattingen zou je opmaken dat Multatuli vond dat Auf Flügeln des Gesanges verdichtsel in 't bijzonder en waarheid in 't algemeen was. Maar daar ben ik nog niet zo zeker van. Als de opvattingen van Droogstoppel

[p. 59]

en Multatuli recht tegenover elkaar stonden zou het boek minder interessant zijn. Het leuke is dat die opvattingen juist bijna identiek zijn.

Ik heb niet gezegd dat Sötemann aan de humor van de Havelaar totaal voorbijgegaan is. Ik heb gezegd dat als je Sötemann leest, het lijkt alsof hij alle schitterende passages van dat boek niet heeft opgemerkt.

Ook denkt Van der Paardt dat ik vind dat Sötemann ‘niets zinnigs heeft beweerd over de Havelaar’. Maar dat vind ik helemaal niet. Met de meeste dingen die Sötemann over de Havelaar schrijft ben ik het wel zo ongeveer eens. Mijn bezwaar was een ander, het was het bezwaar dat in de aanhef van dit stuk geformuleerd staat.

Nu de symbolen. ‘Wil hij wetenschappelijk vastgesteld zien dat groene jumpertjes, of anderszins gekleurde jumpertjes of welke kledingstukken dan ook in literatuur nimmer een symbolische betekenis kunnen krijgen’ vraagt Van der Paardt. Nee, dat wil ik niet. Ik heb ook duidelijk gezegd dat ik dat niet wil. Ik heb er juist op gewezen dat zulk soort symbolen in literatuur vaak voorkomen. Ik heb daar zelfs voorbeelden van gegeven. Mijn stelling was, dat zelfs als men echte, vuurvaste symbolen gevonden heeft, dat men dan nog niets heeft, want dat men dan verder niets kan zeggen dan bijvoorbeeld ‘de naam Slymering is symbolisch en betekent dat Slymering een slijmerd is’. Ja, dat is zo, So what?

Dat zoeken naar symbolen is net zoiets als laat ons zeggen: iemand heeft uitgevonden dat je zelfstandige naamwoorden en werkwoorden hebt - dat was weliswaar al duizenden jaren bekend, maar goed - en nu gaan verschillende generaties van geleerden en in navolging van die geleerden duizenden studenten zich bezighouden met het in teksten aanwijzen van dit is een zelfstandig naamwoord en dit is een werkwoord. Waarbij dan nog komt dat je in veel talen in veel gevallen een redelijk onderscheid tussen substantiva en verba kunt maken, terwijl je met die symbolen alle kanten uit kunt. Denk eens aan de rijkdom aan fallische symbolen die één pagina van een willekeurige roman al oplevert! Kan Van der Paardt mij één kledingstuk in de wereldliteratuur aanwijzen dat geen symbool is?

Maar ik denk niet dat Van der Paardt ooit dit ‘so what?’ begrijpen zal.

Hij lijkt mij iemand die als eenmaal ‘wetenschappelijk is vastgesteld’ (hij lijkt me trouwens ook typisch iemand die denkt dat er dingen ‘wetenschappelijk zijn vastgesteld’) dat er in literatuur symbolen voorkomen, dat men dan uiterst interessant werk doet als men die symbolen gaat opzoeken en noteren.

Wat de ‘intentional fallacy’ betreft: ik bedoelde niet dat omdat de schrijfster geen symbool bedoeld had er ook geen symbool in zat. Ik wilde alleen wijzen op de naieve domheid van die symbolenzoeker voor wie het vanzelf sprak dat zij met die groene kleding iets bedoelde. Dat een auteur iets niet bedoeld en toch gemaakt kan hebben is mij bekend, hoewel ik het overbekende artikel van Wimsatt en Beardley en de Princeton Encyclopaedia of poetry and poetics nooit in handen heb gehad. Maar het verschijnsel was mij bekend. Ik heb er ook over geschreven, laatstelijk in Uren met Henk Broekhuis, pagina 13.

Twee dingen blijft Van der Paardt maar volhouden: dat de door mij geciteerde zin uit zijn artikel niet van hem is, en dat dat artikel niet over Multatuli ging. Wat dat laatste betreft: goed, ik heb me vergist. Het artikel stond in een tijdschrift dat ‘Over Multatuli’ heet, de naam Multatuli komt er een keer of veertig in voor, maar het ging niet over Multatuli. Maar die zin, die is wel degelijk van Van der Paardt. Ook hier moet weer worden betreurd, dat mijn tegenstanders, wier studiegebied toch de literatuur is, zo weinig van literatuur afweten. Ik krijg soms de indruk dat het een cultuurverschijnsel is dat hun eigenlijk helemaal vreemd is. Zoals je mensen hebt die niet muzikaal zijn. Elrud Ibsch bijvoorbeeld schreef in NRC-Handelsblad dat mijn lezing tot het genre der persiflage moet worden gerekend. Nu kunje als je wilt wel zeggen dat ik in mijn lezing geen waarheidsgetrouw beeld, maar een persiflage van de literatuurwetenschap gegeven heb, maar tot het literaire genre der persiflage kan mijn rede niet behoren. Want een literaire persiflage behoort tot hetzelfde genre als het gepersifleerde. De preek van dominee Wawelaar is een persiflage op een bepaald soort preek, en is zelf ook een preek. Een persiflage op een sonnet van Kloos moet zelf ook de vorm van een sonnet hebben.

Zo denkt Van der Paardt dat als hij een zin schrijft die voor negentig procent uit citaten bestaat, dat die zin dan niet langer zijn zin is, maar die van de geciteerden, en dat de stylistische verantwoordelijkheid voor die zin bij de geciteerden berust. Dat is echt een misvatting, hoor. Als ik schrijf: ‘Vondel vraagt waar ter wereld ooit oprechter trouw gevonden wordt dan tussen man en vrouw’, dan is die zin van mij, ook al zijn dertien van de vijftien woorden van Vondel, en als het een slechte zin is, dan is dat mijn schuld. Ook denkt Van der Paardt dat ik die zin van hem genomen heb omdat daarin zo zwaar tegen het vakjargon wordt aangeleund. Ook dat is een misvatting. Ik heb die zin genomen omdat hij zo dood en onnozel is.

Hij maakt zich kwaad als ik zijn zin uitleg als betekenend dat het esthetisch effect zonder dat boek niet mogelijk zou zijn, en ook niet zonder de lezer. Hij zelf legt zijn zin anders uit. Zijn eigen uitleg is echter geen uitleg van die zin, maar van de redenering waarvan die zin deel uitmaakt, namelijk de bewering dat hetzelfde kunstwerk de een wel, en de ander niet ontroert (in mijn mesvertaling: dat je met hetzelfde mes het ene vlees wel en het andere niet kunt snijden). En nu is Van der Paardt van mening dat als hetzelfde mes bij de een wel een wond veroorzaakt en bij de ander niet, dat men dan, als men wil weten hoe dat komt, bij de gestokenen moet zijn en niet bij het mes, want dat mes bleef immers onveranderd.

Daar zit wel iets in, maar toch ook weer niet zo erg veel. Want je kunt je eigenlijk best afvragen welke eigenschappen van het

[p. 61]

mes het zijn, die maken dat het in het ene lichaam wel en in het andere niet doordringt. Mij zou het bijvoorbeeld interesseren te weten welke eigenschappen van de Havelaar sommige lezers in dat boek doen vastlopen en andere het in één ruk uit doen lezen. Zijn dat dezelfde eigenschappen, of verschillende? Zo zal het, denk ik, een farmaceut interesseren welke eigenschappen van een geneesmiddel tegen de tering maken dat dit middel bij de ene lijder aan open longtuberculose wel aanslaat en bij de ander niet.

Maar laat ons aannemen dat Van der Paardt gelijk heeft en dat je, als je weten wilt waarom een boek de ene lezer wel en de andere niet bevalt, bij die lezers moet zijn en niet bij dat boek. Dan geloof ik nog dat je aan ‘de som van alle waardeoordelen’ van die lezers weinig hebt: als je die lezers ondervraagt waarom ze dat boek mooi of niet mooi vinden krijg je de cliché's terug die in hun tijd en hun milieu gebruikelijk zijn. De antwoorden zijn voorspelbaar.

Hoewel het probleem waarom hetzelfde werk de ene lezer wel en de andere niet aangrijpt me wel interesseert, interesseert een ander probleem mij veel meer: waarom wordt dezelfde lezer door het ene werk meer gegrepen dan door het andere? Waarom wordt van alle in 1860 in Nederland verschenen boeken alleen de Havelaar herdrukt? Dat komt, lijkt mij, omdat er bepaalde verschillen zijn tussen de Havelaar en die andere boeken. En die verschillen interesseren mij. Maar voor die verschillen mag ik me van Van der Paardt niet interesseren, want die verschillen bestaan niet in de tekst, maar alleen in het oordeel van de lezer. Want dat hebben Markiewicz, Kant, Plato, Husserl, Maatje en Ingarden gezegd! Als ze dat gezegd hebben, dan verschil ik met ze van mening.

Op het eind van zijn stuk wordt Van der Paardt een beetje driftig. Op zichzelf is dat begrijpelijk want ik heb hem ook wel erg geplaagd, maar hij wordt wat moeilijk te volgen. Dat van die tante in Antwerpen - dat ontgaat mij toch voor het grootste deel. Ik denk dat het allemaal symbolisch bedoeld is. Heel kwaad wordt hij omdat ik een natuurkundige heb aangehaald die gezegd heeft dat er geen theorie der natuurkunde bestaat, maar alleen natuurkunde. Van der Paardt denkt dat er wel een theorie der natuurkunde bestaat, en verwijst naar Popper, Nagel, Hempel, Oppenheim, Beth, De Groot en Beerling.

Een indrukwekkende lijst. Sommige van die geleerden ken ik persoonlijk. Andere ken ik van naam. Toch ben ik niet helemaal overtuigd. Gelezen heb ik van hen allen alleen Popper, en juist bij hem ben ik nooit de opvatting tegengekomen, dat er een theorie der natuurkunde bestaat. Ook bevreemdt het mij, als die theorie wel bestaat, dat er geen boeken zijn die bijvoorbeeld ‘theorie der natuurkunde’ heten, en dat er geen colleges van die naam op de lesroosters onzer natuurfilosofische faculteiten voorkomen. Hoewel, in Nijmegen... En ook: hoe komt die natuurkundige van mij, die nogal wat andere, soms erg beroemde, natuurkundigen kent, er dan bij te beweren dat die theorie niet bestaat?

Dat stuk van Van der Paardt is eigenlijk niet zo goed. De enige juiste opmerking die er in staat is dat mij in het boek van Maatje vooral de plaatjes interesseerden.

‘Welk oorspronkelijk onderzoek heeft Van het Reve voor zijn Huizinga-lezing nu precies verricht? En hoe heeft hij zich daartoe in de vakliteratuur georiënteerd?’ Van der Paardt - en dat merk ik trouwens ook bij mijn andere opponenten - denkt dat ‘oorspronkelijk onderzoek’ iets te maken heeft met het zich zo breed mogelijk in de vakliteratuur oriënteren. Wil je tot het oplossen van een bepaald vraagstuk iets bijdragen, dan moet je lezen wat anderen over dat vraagstuk geschreven hebben. Doe je dat niet, dan komt er niets van terecht.

Dat is niet mijn opvatting. Met het lezen van wat anderen over een zaak geschreven hebben kom je geen steek verder dan die anderen. En leuke ontdekkingen zijn vaak gedaan door mensen die met de vakliteratuur niet zo bekend waren, omdat ze uit een ander vak kwamen of omdat ze te lui waren om die vakliteratuur te lezen of omdat ze hun tijd gebruiken om over een probleem na te denken inplaats van te lezen wat anderen erover geschreven hadden.

Dat zal Van der Paardt als ketterij in de oren klinken, maar misschien kan ik zijn geloof in de vakliteratuur een beetje ondermijnen door twee mensen te noemen die hij misschien respecteert. De eerste is Einstein. Hij was zoals bekend een ‘fauler Hund’. Hij wist natuurlijk wel iets af van natuurkunde, maar je krijgt niet de indruk dat hij een vlijtig bestudeerder van de vakliteratuur was. Het bekende, voor zijn theorie zo belangrijke experiment van Michelson bijvoorbeeld, met dat licht van west naar oost en van oost naar west, schijnt hij helemaal niet gekend te hebben. De tweede is Sjklovski. Hij heeft interessante dingen beweerd over Cervantes, Sterne en Conan Doyle. Ik geloof niet dat hij de vakliteratuur over die drie auteurs kende. Ik heb eens met een vriend van hem gesproken, die zijn laatste boek over Tolstoj voor hem had nagekeken. ‘Ik heb meer dan tweehonderd feitelijke onjuistheden gevonden’, zei hij. ‘Sjklovski denkt dat de Russisch-Japanse oorlog in 1910 was’. Op een werkcollege aan de Leidse Hogeschool behandel ik met studenten een opstel van Sjklovski over Poesjkins Kapiteinsdochter. Dat is een zeer korte en overbekende roman. Toch speelt Sjklovski het klaar om over de tekst van die roman dingen te zeggen die feitelijk onjuist zijn. Niettemin lees ik honderdmaal liever een boek van Sjklovski over Tolstoj dan van zeg Isaiah Berlin of Lotman, zelfs al kennen die twee de hele Tolstoj-literatuur op hun duimpje en al citeren zij met uiterste precisie. Want Sjklovski heeft over Tolstoj af en toe iets interessants te zeggen en die andere twee niet. Ik geloof niet dat we het in de wetenschap van de continuous plodders en van de vlijtige navertellers moeten hebben. Omdat Van der Paardt zo'n slechte verstaander is en geneigd tot voor de hand liggende polemische formules, teken ik hier even bij aan dat ik uiteraard niet vind dat luiheid en onbekendheid met vakliteratuur een

[p. 63]

aanbeveling zijn. Ook vergelijk ik mijn kwaliteiten en prestaties niet met die van Einstein en Sjklovski.

Het is waar dat ik niet meer dan een bladzij of zestig in Maatje gelezen heb, en niet meer dan tien pagina's Lotman, en misschien dertig pagina's Sötemann. Ik geloof dat ik van de in mijn lezing geciteerde literatuurwetenschappelijke werken alleen de Poetica van Aristoteles, het over Dostojevski handelende boek van Sjklovski en het niet over Multatuli handelende artikel van Van der Paardt helemaal gelezen heb. Nu vindt Van der Paardt dat het feit dat ik niet meer dan zestig pagina's Maatje gelezen heb tegen mij pleit. Terwijl ik juist vind dat het voor iemands tekstgevoeligheid, redelijkheid en wetenschappelijke begaafdheid pleit als hij in Maatje blijft steken, en dat je van iemand die Maatje geheel vrijwillig helemaal uitgelezen heeft bijna met zekerheid kunt zeggen dat hij nooit iets origineels zal beweren.

Als je twintig bladzijden Maatje doorgeploegd heb, dan is toch alle hoop in je vervlogen dat je in de resterende bladzijden iets interessants zult vinden?

Iedereen kan natuurlijk een keer een vervelend stuk schrijven of erg onredelijk zijn, maar er zijn passages die je onmiddellijk het geestelijk verkeer met de auteur doen afbreken. Zo'n passage als die van Lotman over de geleerden die meer en meer beginnen in te zien dat ze niet met afzonderlijke verschijnselen te maken hebben, maar veeleer met een geheel van samenhangende delen - als je dat leest weet je toch dat je met een gruwelijke botterik te maken hebt en dat het leven te kort is om ook nog die andere bladzijden van hem te lezen? Als iemand met veel geblaas en gehijg een definitie van structuur geeft die zegt dat structuur de samenhang tussen het geheel en de delen en tussen de delen onderling is - dan leest een fatsoenlijk mens toch niet verder? Of gelooft Van der Paardt dat in het werk van mensen die zulk soort dingen schrijven ‘so nebenher auch die Wahrheit zutage kommen wird?’