De Revisor. Jaargang 6

[p. 108]

[Over het vertalen van een gedicht (vervolg)]

iets op te vangen (Van Dale geeft een voorbeeld waarin iemand de neus spitst: ‘Spits maar neus en mondje’ - van Zeggelen, dus eventueel is er iets te beginnen met ‘zijn neusgaten waren gespitst’, maar het klinkt me te gezocht en ik blijf de voorkeur geven aan ‘gesperd’); lechzen is inderdaad ongewoon gebruikt; iemand die naar lucht lechzt of snakt maakt een soort hijgend geluid, dus is hijgen hier waarschijnlijk het best; warfen sich is ongeveer gebruikt in de zin van ‘projecteerden’; waarom de sagencyclus blauw wordt genoemd is Joep Cremer ook niet duidelijk, maar hij wijst op het belangrijke symbool ‘blaue Blume’ in de Duitse romantiek sinds Novalis, en ook op de associatie met ‘er niet zijn’ in sommige uitdrukkingen, zoals blau machen: ‘niet werken, verzuimen’, maar dit laatste lijkt te prozaisch in dit verband.

Tweede versie couplet I

Eventueel zou ‘gebed’ aan het eind van de eerste regel een meervoud kunnen worden. Een heilige bidt natuurlijk niet zo maar een simpel schietgebedje, het enkelvoud is collectief gebruikt. Met ‘gebeden’ doet zich een prachtige mogelijkheid voor in regel vijf: mit den Augen fleht kan worden ‘in zijn (nee: ‘haar’ natuurlijk) blik een bede’; en waarom zou ik niet net als in het Duits kunnen spreken van ‘het nooit-geloofd(e), wit(te) dier’? Alleen zou ik ‘dier’ door iets anders moeten vervangen, omdat weglating van de uitgangen -e en -te bij ‘dier’ gewrongen wordt. Schepsel? Creatuur? Als ik ‘gebeden’ gebruik, krijgt de tweede regel een lettergreep méér. Waarom niet: ‘ontvielen hem, zoals een helm zijn hoofd’? In ieder geval beter dan wat ik eerst had. lautlos kan ‘geruisloos’ worden. Nu zou het eerste couplet er als volgt uit kunnen zien:

De heilige keek op en zijn gebeden
ontvielen hem, zoals een helm zijn hoofd:
geruisloos naderde het nooit-geloofd,
wit schepsel, als een hinde die, geroofd,
hulpeloos rondkijkt, in haar blik een bede.

Couplet 2

De mogelijkheden met ‘viertal van zijn benen’ samen met ‘heen en’ maar eens uitwerken. Ik krijg daar namelijk een prachtrijm cadeau: ‘door de maan verlicht’ kan ook worden ‘door de maan beschenen’! Maar de derde regel geeft metrische problemen: ‘een witte glans gleed over 't vel heen en...’ beklemtoont de laatste lettergreep in plaats van de voorlaatste; ‘'t’ vervangen door ‘het’ lost dat probleem op, maar dan krijgt ‘het’ een onnatuurlijke klemtoon; ik zou overigens liever spreken van ‘zijn vel’, maar dat doet niets af aan het probleem. ‘vel’ is geen rijmwoord meer, dus kan ik het vervangen, maar ‘vacht’ maakt een te harige indruk, en ‘huid’ klinkt niet zo goed; selig lijk ik kwijt te raken op deze manier. Door ‘en’ aan het eind van de derde regel te zetten, in plaats van aan het begin van de vierde, komt er ruimte voor het element Tier: ‘op zijn diervoorhoofd stond...’, maar ‘diervoorhoofd’ is lelijk en zou eigenlijk ‘dierenvoorhoofd’ moeten zijn. Misschien ‘droeg’ in plaats van ‘op... stond’? Eventueel ‘geglinster’ i.p.v. ‘glans’. Dan zou ik kunnen krijgen:

Het elpenbenen viertal van zijn benen
bewoog zich in lichtvoetig evenwicht,
over zijn vel gleed wit geglinster heen en
zijn dierenvoorhoofd droeg, zo stil en licht,
gelijk een toren door de maan beschenen,
zijn hoorn, bij elke schrede opgericht.

De bezwaren zijn: de grote vrijheid die ik neem met ‘viertal’; het verdwijnen van selig (beter zou ‘wit’ kunnen vervallen, omdat ‘geglinster’ eigenlijk al iets wits impliceert: ‘lieflijk geglinster gleed over hem heen en...’?); verder is het onduidelijk geworden dat ‘stil en licht’ een bijstelling is bij ‘dierenvoorhoofd’, en het is jammer dat ‘bewust’ in de laatste regel moet worden geofferd. Misschien is daar iets aan te doen door ‘gelijk’ weg te laten. Dan wordt het:

zijn dierenvoorhoofd droeg, zo stil en licht,
zijn hoorn, een toren door de maan beschenen,
bewust bij elke schrede opgericht.

Maar nu zie ik dat het bezwaar van ‘zo stil en licht’ vooral is dat deze bijstelling op het drágen slaat, waardoor de betekenis van licht-van-kleur verandert in de betekenis licht-van-gewicht.

Couplet 3

De eerste regel zou al iets beter worden als ik ‘donshaar’ vervang door ‘dons’ en ‘rozegrijs’ verander in ‘grijs en roze’: ‘zijn lip, met grijs en roze dons bekleed’; maar waarom eigenlijk niet ‘dons’ als rijmwoord? ‘Dons’ en ‘blonk/klonk’ gaat beter samen dan ‘bekleed’ met ‘wit’ en ‘blik’; ‘trok’ kan beter ‘week’ worden - ‘wijken’ is een intransitief werkwoord; als ik ‘een zacht gesnuif’ vervang door ‘zacht snuiven’ (of ‘hijgen’) komt er ruimte voor ‘onbegrensde’ in plaats van ‘alziende’; warfen sich blijft het struikelblok: ‘speelde met beelden’ bevalt me vanwege de klank erg goed, maar de vraag is of speelsheid hier wel op zijn plaats is. Misschien: ‘... met onbegrensde blik/schiep hij zich beelden...’? Dan zou ik kunnen krijgen:

Zijn lip, bekleed met grijs en roze dons,
week iets omhoog, waardoor een weinig wit
(niets dat zo wit is) van zijn tanden blonk;
zijn neusgaten waren gesperd, er klonk
licht hijgen. Maar met onbegrensde blik
schiep hij zich beelden in de ruimte buiten
hem, om een blauwe mythe te besluiten.

Intussen heb ik een boekje uit de UB gehaald ‘Van den

[p. 109]

Eenhoorn en diens symbolieke beteekenis’ van Mr. A.S. Miedema, in de hoop wat meer over de blauwe sagencyclus aan de weet te komen. Ik lees onder meer: ‘Livingstone zou aan den historischen eenhoorn hebben geloofd. Sven Hedin geeft bij zijn rapport van 1914, over zijn tocht door Centraal-Azië, afbeeldingen van een soort antilope, de “oryx”, die het zeer verklaarbaar zouden maken, dat men oudtijds in den eenhoorn geloofde.’ Precies, ik wist niet dat de oryx ook in Centraal-Azië bestaan heeft, maar dit versterkt de oryx-theorie behoorlijk, want ook in de klassieke en de joodse cultuur werd in het bestaan van de eenhoorn geloofd. Alléén een Afrikaanse oorsprong van het verhaal zou misschien onwaarschijnlijk zijn. De eenhoorn wordt genoemd in Deuteronomium, Numeri, Job en de Psalmen. De Griek Ktesias, lijfarts van de Perzische koning Darius, beschrijft de eenhoorn, noemt als lengte van zijn hoorn anderhalve voet en vermeldt dat onrein water door de aanraking van zijn hoorn werd ontsmet: de kiem van de eenhoorn-hoorn als farmaceutisch middel. Tot in de achttiende eeuw was gemalen eenhoorn-hoorn, of wat er voor door moest gaan, een (duur) medicijn. In het bestaan van de eenhoorn werd nog geloofd door de Deense geleerdenfamilie Bartholinus, blijkens het in 1678 in Amsterdam verschenen De Unicornu. De voorplaat (van Romein de Hooghe) toont een eenhoorn met een hoorn van ca. tachtig centimeter. In de middeleeuwen werd de eenhoorn aan veel vorstenhoven gebruikt als vergif-detector: ‘Maar de groote reputatie van den eenhoorn was, dat deze door verkleuring of zweeting de aanwezigheid van vergift aantoonde en het onschadelijk kon maken. (...) Het in 1474 voor het Fransche hof vastgestelde ceremonieel voor dit onderzoek werd pas eeuwen later door de Fransche revolutie weggevaagd.’ De hoorns brachten astronomische prijzen op. Die van koningin Elisabeth werd geschat op £ 100.000. Het bisdom Utrecht had er drie (sinds de elfde eeuw); ze werden in 1811 door de Fransen geroofd, maar zijn later teruggegeven. ‘Thans prijken 2 dezer eenhoorns in de kerkelijke afdeeling van het Rijksmuseum.’

Het waren inderdaad narwaltanden die via Novgorod en Vlaanderen in het Midden-Oosten belandden, waar het handelscentrum zich bevond. ‘André Thevet, een reizend onderzoeker, vermeldt in 1575 het eilandje Kadamoth in de Roode Zee, als de plaats waar systematisch de narwaltand werd getransformeerd tot eenhoorn, zooals hij met eigen oogen had gezien.’ Zo lekte het geheim allengs uit. ‘Het gevolg was een scherpe daling in vraag naar en in waarde van den eenhoorn.’

Aan mythische bizonderheden vermeldt Miedema nog het middeleeuwse idee dat een níet-reine maagd die de eenhoorn tegenkwam door het woedende dier werd gespietst en gedood. Belangrijker is misschien dat in de Avesta de drager van het goede, Ormuzd, de eenhoorn als geleidedier had, als symbool van reiniging, en dat de eenhoorn water drinkbaar maakte door beroering met zijn hoorn. Merkwaardigerwijs was de eenhoorn eeuwenlang een veelgebruikt motief in watermerken... Kan de kleur blauw van Rilke's blauen Sagenkreis in verband worden gebracht met reiniging en water? Of is er een simpeler verklaring: heeft Rilke een middeleeuws wandkleed gezien met eenhoorn-taferelen waarop de kleur blauw prominent was? Wolfgang Müller schrijft in zijn studie Rainer Maria Rilkes ‘Neue Gedichte’ over Das Einhorn: ‘...hier liegt wirklich Gesehenes zugrunde: Wandteppiche im Cluny-Museum in Paris.’

Over de blik van de eenhoorn zegt Müller: ‘seine Blicke werden nicht von den Dingen der gegenständlichen Welt begrenzt. Das Tier schafft im Schauen Bilder; (...) Im Schauen schafft sich das Einhorn Bilder, die sich zu einem ‘blauen Sagenkreis’, einer in sich geschlossenen Wirklichkeit zusammenfügen. (...) Das Einhorn als Fabeltier schliesslich schafft sich in seinem von den Dingen unbegrenzten Schauen einen Raum von Bildern, eine märchenhafte Wirklichkeit (‘einen blauen Sagenkreis), die die Reale Welt übersteigt.’

Maar waarom blauw? Daarover geen woord. En ook de analyse van Brigitte Bradley ‘R.M. Rilkes Neue Gedichte’ roert dit punt niet aan. Maar wat er ook achter gezocht moet worden,