De Revisor. Jaargang 6

[p. 106]

[Over het vertalen van een gedicht (vervolg)]

een hert worden geroofd? Waren er in de Middeleeuwen al hertekampen? Hindin - moet dat ‘hinde’ zijn in het Nederlands? Of gewoon ‘hert’? Het Nederlands heeft ook het woord ‘hertebok’; verwijst ‘hert’ dan misschien vooral naar het wijfje? Van Dale zegt: ‘inz. heet het mannetje (dat een gewei draagt) hert, het wijfje hinde.’ Koenen bevestigt dit (en heeft het woord ‘hertebok’ niet eens). Maar ‘hinde’ klinkt volgens mij enigszins ‘dichterlijk’ en blijkens Van Dale's ‘inz.’ kán ‘hert’ ook naar het wijfje verwijzen. Is ‘Hindin’ het gewone Duitse woord voor wijfjeshert?

Het Duitse Heilige kan als twee lettergrepen worden gelezen. Met het Nederlandse woord kan dat niet, of je zou ‘heil' ge’ moeten schrijven, waarmee het gedicht voor mij al bedorven zou zijn, want ik heb een grote hekel aan gewrongen samentrekkingen terwille van rijm of metrum als ‘hoop'loos’, ‘spoên’ (= spoeden) etcetera. Krijgt ‘heilige’ drie lettergrepen, dan zal ik de herhaling van ‘hoofd’ moeten opofferen. Dat lijkt aanvaardbaar omdat ‘hief het hoofd’ nogal incourant Nederlands is. Nagaan of ‘hob das Haupt’ gewoon Duits is.

‘De heilige keek op en het gebed/viel als een helm die van zijn hoofd afviel’ - dat klinkt idioot; ‘viel als een helm die valt van iemands hoofd’ - dat klinkt iets beter, maar kan ook niet, want het gaat juist om zijn hoofd. De heilige had als het ware een helm van gebed op, dat is een mooi beeld, maar het afvallen doet een beetje potsierlijk aan. Misschien ‘ontviel hem’? Kun je zeggen dat het gebed iemand ontvalt? De hoop en de moed kunnen iemand ontvallen, dus het gebed in de zin van een bepaalde geestestoestand eventueel ook. Maar kan een helm je ontvallen? Dat is bizar - een helm valt af. Misschien ‘ontvallen’ voor het gebed, en dan ‘vallen’ herhalen voor de helm? ‘ontviel hem als een helm valt van een hoofd’? Maar dan heb ik weer dat onpersoonlijke ‘een’. ‘Ontviel hem, of een helm viel van zijn hoofd’? Niet mooi, maar voorlopig moet het maar.

De derde regel: ‘denn’ kan gemist worden, want het is impliciet verdisconteerd in de dubbele punt aan het eind van regel twee; ‘stil’ voor lautlos, in plaats van geluidloos of geruisloos, spaart lettergrepen: ‘stil naderde wat hij nooit had geloofd’. Beter zou zijn: ‘...waarin hij nooit had geloofd’, maar dat is een lettergreep te veel, en ‘naakte’ i.p.v. ‘naderde’ is m.i. uit den boze. Ik kan enjamberen: ‘...waarin hij nooit geloofd/had...’, maar dan draait regel vier metrisch in de soep, behalve als je ‘het witte dier’ zou veranderen in ‘een wit dier’ (wat een verandering inhoudt), of in iets gewrongens als ‘het wit dier’; moet ‘weisse’ ‘witte’ worden, of eventueel ‘blanke’? Het Duitse woord is niet dichterlijk, dus ‘witte’ lijkt beter. Als ik ‘wat hij nooit had geloofd’ tussen komma's zet, zou het misschien wel kunnen; dan slaat ‘wat’ op de hele gebeurtenis van het te zien krijgen, en dat lijkt geen echte verandering van de betekenis.

De eerste aanzet zou nu kunnen worden:

De heilige keek op en zijn gebed
ontviel hem, of een helm viel van zijn hoofd:
stil naderde, wat hij nooit had geloofd,
het witte dier dat, of het was geroofd,
hulpeloos rondkeek, als een smekend hert.

Bezwaren: erg veel komma's (zes tegenover drie in het Duits); tweede regel nog niet best; ‘rondkeek’ staat er eigenlijk niet; ‘gebed’ - ‘hert’ kan er als onzuiver rijm mee door, maar de vraag blijft of het hert geen hinde moet zijn; de verschuiving in de twee laatste regels is te verdedigen als ‘combinerend vertalen’.

Eerste poging tweede couplet

Elfenbein is het gewone Duitse woord voor ivoor; het Nederlandse ‘elpenbeen’ is ‘dichterlijk’. Maar de herhaling van bein-been is qua klank niet zonder belang: veel ei's, i's en e's in deze beschrijving van de eenhoorn - lichte, witte klanken. Wat is Gestell precies, volgens de woordenboeken komt het nog het meest overeen met ‘onderstel’, maar eventueel ook ‘samenstel’, ‘onderstuk’ en ‘stellage’; ‘samenstel’ lijkt van die drie nog het minst vreemd - het woord klinkt een beetje technisch, maar dat geldt evenzeer voor Gestell. Wat ook mogelijk lijkt is een parafrase met ‘droegen’ of ‘schraagden’: ‘De elpenbenen benen die hem droegen’, maar zo te zien zijn bij ‘droegen’ geen rijmklanken te vinden, terwijl ‘samenstel’ kan rijmen op ‘vel’ en ‘hel’; het woord ‘hel’ komt natuurlijk niet precies overeen met hell, dat gewoon ‘helder’, ‘licht’, ‘klaar’ betekent, terwijl ‘hel’ volgens Van Dale ‘sterk stralend of weerkaatsend’ is, maar gezien de context zou die versterking misschien verdedigbaar zijn.

Zou ik Gestell met bewegte sich en Gleichgewichten kunnen combineren en iets kunnen doen met ‘samenspel’? ‘Ivoren benen waarvan 't samenspel...’ Opoffering van het lidwoord lijkt hier niet zo belangrijk. Overigens geef ik toch de voorkeur aan ‘elpenbenen’, ten eerste om de klank en ten tweede omdat ‘elpenbeen’, doordat het woord niet zo gangbaar is, minder het beeld oproept van de wat gelige kleur van ivoor, terwijl de eenhoorn altijd melkwit wordt afgeschilderd. Zou ‘viertal’ kunnen fungeren als parafrase van Gestell? ‘Het elpenbenen viertal van zijn benen/bewoog zich in lichtvoetig evenwicht’? Op ‘benen’ rijmt eventueel ‘gleed door zijn vel heen en’. Toch eerst maar eens kijken wat er met -el als rijmklank te beginnen is. Het meervoud Gleichgewichten lijkt ongewoon, evenals het woord ‘Tierstirn’ (‘dierenvoorhoofd’). Na enig knutselen krijg ik deze eerste aanzet:

Ivoren benen, door hun samenspel
bewegend in lichtvoetig evenwicht;
een witte glans gleed lieflijk langs zijn vel,
en op zijn stil, licht voorhoofd stond zó hel
zijn hoorn, een toren door de maan verlicht,
bewust bij elke schrede opgericht.

[p. 107]

Veel bezwaren en problemen: de benen krijgen geen actieve werkwoordsvorm zoals in het Duits; ‘lieflijk’ voor selig is dubieus; het element Tier van Tierstirn is weggevallen; ‘bewust bij elke schrede opgericht’ moet dienen als parafrase van jeder Schritt geschah, es aufzurichten; misschien kan ‘bij’ beter ‘door’ worden.

Eerste poging derde couplet

Het woord Maul dat me nogal grof in de oren klinkt, betekent natuurlijk gewoon dierenbek; Flaum is donshaar; wat is gerafft? Kramers en Wolters geven geen opheldering, raffen is ‘grijpen’, maar gezien het verband moet het hier wel zoiets zijn als: optrekken van de bovenlip; het zal een probleem worden weisser als alles zo te vertalen dat er geen wasmiddelreclame in doorklinkt; wat is nahmen auf bij neusgaten? Wat is lechzten? Het gangbare gebruik is lechzen nach: snakken naar. En wat is warfen sich Bilder in den Raum? In het eerste gedicht van de cyclus David singt vor Saul wordt werfen ook al zo eigenaardig gebruikt: König, hörst du wie mein Saitenspiel / Fernen wirft, durch die wir uns bewegen...’ Met het Nederlandse ‘werpen’ is hier niet veel te beginnen; sich bij werfen is blijkbaar ‘voor zich(zelf)’. Parafrase is hier onvermijdelijk, maar hoe moet je je dat ‘werpen’ voorstellen? Wat is de gewenste associatie? Iets met kogelen? Jongleren? Spelen met? Zich scheppen?

De door niets begrensde blikken van de eenhoorn maken een eind aan een blauwe sagencyclus. Waarom? Omdat zijn eind gekomen is nu iemand hem heeft gezien? En waarom is de sagencyclus blauw? De kleur van lucht en zee? Of zit er meer achter? De eerste aanzet wordt:

Zijn lip, met rozegrijs donshaar bekleed,
trok wat omhoog, waardoor een weinig wit
(en niets is witter) van zijn tanden blonk;
en zijn neusgaten sperden zich, er klonk
een zacht gesnuif. Maar zijn alziende blik
speelde met beelden in de ruimte buiten
hem, om een blauwe mythe af te sluiten.

De bezwaren zijn duidelijk: de eerste regel scandeert niet goed; het intransitief gebruikte ‘trok’ is ongewoon; bij ‘sperden zich’ en ‘gesnuif’ hoort vooralsnog een vraagteken; ‘alziende’ gaat als parafrase waarschijnlijk te ver; ‘de ruimte buiten/hem’ is eigenlijk een stoplap; de rijmserie ‘bekleed’, ‘wit’ en ‘blik’ is wel heel onzuiver, en ‘mythe’ i.p.v. ‘sagencyclus’ is zwak, zij het mijns inziens verdedigbaar.

Na de eerste poging ben ik inlichtingen gaan inwinnen bij mijn Duitse mentor Joep Cremer en heb wat gesnuffeld in uitgebreidere Duitse woordenboeken. Over hob das Haupt merkt Cremer op dat hob den Kopf gewoon Duits is voor ‘keek op’, maar dat bij een heilige van het wat plechtiger ‘Haupt’ moet worden gesproken. Intussen was ik me ook zorgen gaan maken over ‘nahte sich’. Betekende dat wel gewoon ‘naderde’? Wolters geeft wel ‘naderen’, maar met de waarschuwing feierlich. En feierlich betekent behalve ‘feestelijk’ ook ‘plechtig’ (wat trouwens opmerkelijk is; Wolters geeft als vertaling van Feierkleid ‘plechtgewaad’, een woord waar ik nog nooit van gehoord had; het staat overigens wel in Van Dale.) Plechtig of niet, ik was niet van plan ‘genaakte’ of zoiets te gaan gebruiken, maar Cremer verzekert me dat het woord helemaal niet speciaal plechtig is. Wat Hindin betreft verstoort hij mijn illusie: naast Hindin bestaat het gewone Duitse woord Hirschkuh; Hindin is dus even ‘dichterlijk’ als het Nederlandse ‘hinde’. Het meervoud Gleichgewichten is inderdaad ongewoon. Kan ik beweren dat ik het niet-vertalen van dat meervoud (onmogelijk in het Nederlands, volgens mij) enigszins heb goedgemaakt door ‘leichten’ weer te geven als ‘lichtvoetig’? Selig betekent niet veel anders dan ‘zalig, hemels’, etc.; glitt... durch das Fell is een gewone wending in het Duits; Tierstirn is geen gangbare samenstelling; gerafft is hier inderdaad opgetrokken; het werkwoord kan enige rimpelvorming impliceren, zoals bij een lange jurk die een vrouw opneemt bij het afdalen van een trap; nahmen auf van de neusgaten is eigenlijk ‘registreerden’; de eenhoorn spitst als het ware zijn neusgaten om