De Revisor. Jaargang 6

[p. 98]

Marita Mathijsen
Piet Paaltjens' wederpoets

Niemand in de Nederlandse letteren is zo omzichtig met zijn schrijvend alter ego omgegaan als François HaverSchmidt met Piet Paaltjens. HaverSchmidt is niet te vergelijken met schrijvers die een pseudoniem kozen om niet in de openbaarheid te hoeven treden zoals Nescio en De Schoolmeester, of om een bepaald soort beoordeling te ontgaan, of wat er verder aan motieven meespelen bij schijvers om niet onder eigen naam te publiceren. Wel vergelijkbaar is HaverSchmidts creatie met die van Beets, Kneppelhout of Hasebroek. De funktie die zij gaven aan respectievelijk Hildebrand, Klikspaan en Jonathan ligt heel dicht bij die van de auctoriale verteller uit de negentiende-eeuwse roman. Meer dan deze echter hebben zij autobiografische trekken meegekregen, die voor de lezer ook als zodanig te herkennen zijn. Het verschil met Paaltjens en de vertellers-onder-pseudoniem is dan weer, dat er geen incongruentie is tussen de mening van deze vertellers en de ‘implied author’: alles wat de schrijver van zichzelf wil meedelen in een werk.¹ De ‘implied author’ is het sturend mechanisme van een boek, dat verantwoordelijk is voor de voortgang van het verhaal, de keuzes maakt, kortom bepaalt hoe het boek in elkaar zit. De schrijver als persoon komt niet zonder meer overeen met deze ‘implied author’, dat spreekt voor zichzelf. In de ongecompliceerde roman vertolkt de verteller de mening van de implied author. Maar het kan voorkomen dat er een discrepantie is tussen de mening of visie die de verteller naar voren brengt en dat wat de schrijver impliciet wil meedelen. Als er zo'n verschil is, treedt er een onbetrouwbare verteller op. Het lijdt nu geen twijfel dat vertellers als Hildebrand volledig betrouwbaar zijn en dezelfde visie hebben als de ‘implied author’. Bij Piet Paaltjens ligt de verhouding veel ingewikkelder. Hij is wel in de meeste gedichten verteller of hoofdpersoon ik-verteller, maar de duimendik opgelegde ironie wijst op een afstand tussen hem en de ‘implied author’, waardoor hij een onbetrouwbare verteller wordt. In de ‘Levensschets’ die aan Snikken en grimlachjes voorafgaat, ligt dat weer anders. Hierin is ‘F.H.’, de ondertekenaar, vertelleren Piet Paaltjens personage. De informatie die F.H. als verteller verschaft is zo tegenstrijdig, dat men niet in staat is uit te maken of hij betrouwbaar of onbetrouwbaar is, afgezien nog van het spel met de Paaltjens-fiktie, dat zich afspeelt op de grens van echt en verzonnen.

Ik ga hier niet in op de verhouding tussen François HaverSchmidt en zijn afsplitsing, die hem behoedde ‘voor de donkerste diepten’.² Daarover is genoeg gezegd. Over de middelen die F.H. als ‘implied author’ hanteerde om de fiktie rond Piet Paaltjens op te bouwen, is minder geschreven. Het is duidelijk dat HaverSchmidt hier een proces van aantrekken en afstoten op gang brengt, dat buitengewoon intrigerend is. Nu eens overdrijft hij de voorstelling van Piet Paaltjens zó, dat geen weldenkend mens meer kan geloven in de fiktie, dan weer sleept hij dokumenten aan om ons van de echtheid te overtuigen, waar alleen een ongelovige Thomas het tegen aflegt.

Laten we het bundeltje eens proberen te bekijken door de ogen van een negentiende-eeuwer. Afgaande op de presentatie van de eerste druk, met titelpagina, portret en omslag is er geen reden aan het bestaan van Piet Paaltjens te twijfelen. Hooguit komen we op de gedachte, dat een dergelijke welklinkende naam misschien een pseudoniem zal zijn. De ondertitel ‘Academische poëzie’ doet degelijk aan, en niet ironisch³. ‘Met portret’ vermeldt de titelpagina dan nog, en inderdaad staat tegenover de titelpagina een portret, nota bene met handtekening, geheel in de traditie van de almanakken die portretten van grote schrijvers tegenover de titelpagina afdrukten. Een lithografie van iemand stond in die tijd zo ongeveer gelijk aan een portretfoto nu, en net zo min als nu iemand zou twijfelen aan de authenticiteit van een foto op de achterflap van een pocket, even weinig reden was er toen om aan de echtheid van dit ondertekende Paaltjensportret te twijfelen. Hoewel... was de jongen niet té mooi en stonden zijn ogen niet wat groot? Wat verborg zijn hand onder de jas, te hoog weggestoken om aan de afbeeldingen van Napoleon te herinneren, te diep om op de wonde plek te liggen van een romantisch jongmens en hartepijn te suggereren? Maar het is academische poëzie, poëzie van een student dus, en daar wáren zulke mooie jongens onder. Had de tekenaar Alexander Ver Huell bij zijn schetsen uit het studentenleven niet vrijwel identieke portretten van de Leidse academieburgers gegeven, en die waren toch uit het leven gegrepen? Zelfs de houding van Paaltjens herkent men in een van

1 Het begrip is geïntroduceerd door: W.C. Booth. The rhetoric of fiction. 11e dr. Chicago enz.: The University of Chicago Press, 1975. p. 71-76.

2 R. Nieuwenhuys. De dominee en zijn worgengel: Van en over François Haverschmidt. Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1964. p. 9.

3 In de volgende drukken luidt de ondertitel: Poëzie uit den studententijd.

[p. 99]

Portret van Piet Paaltjens uit de eerste druk

Tekening van Alexander Ver Huell: ‘Werkzaamheid, ontbering en miskenning,’ ter vergelijking met het Paaltjens-portret

Ver Huells tekeningen.⁴ Dus toch een echt portret, getekend door de te goeder naam en faam bekend staande ‘Heer Schmidt Crans’, zoals de inleiding meedeelt, en de afbeelding lijkt sprekend, moet erbij vermeld worden - want dat wilde nog wel eens uit de hand lopen.

Titel en beginzin van de ‘Levensschets’ wekken bij de lezer de verwachting dat er een conventionele behandeling gaat volgen van het leven van een schrijver: ‘Er zijn levensgeschiedenissen die zich uiterst moeielijk laten schrijven’. Maar al in de tweede zin doorbreekt de ironie alle verwachtingen: de moeilijkheden bij het biografisch werk ontstaan, omdat de biograaf het moet ‘uitsnikken van ontroering’. Wat volgt over de zoekgeraakte dokumenten van Piet Paaltjens' jeugd en de twijfel of hij wel een Fries was, daaruit kan geen lezer een verkeerde conclusie trekken: ironisch vlagvertoon. Maar tussen al deze beschouwingen vlecht F.H. een ellenlange noot, waarin meteen in de eerste alinea twee bekende geleerde doctoren komen opdraven met feitenmateriaal over Piet Paaltjens. De lyrische beschrijving van de ongelukkige, daarna, overschrijdt al gauw de grenzen van het natuurlijk-waarschijnlijke als F.H. komt te spreken over Paaltjens' blauwe ogen, en de rest van de noot neemt de lezer met een begrijpend glimlachje op: Piet Paaltjens bestaat dus niet. Even verder weer lezend in de ‘Levensschets’ zelf treft hij echter nieuwe, harde, feiten aan: in 1853 was Paaltjens student, zijn adres wordt nauwkeurig en controleerbaar aangegeven. Alleen de studentenalmanakken, op zichzelf weer realiteitsgetuigen, geven F.H. geen antwoord op de vraag hoe láng Piet Paaltjens daar woonde. Het psychologisch portret dat in de tekst volgt, heeft weer voldoende realiteitsgehalte: student in identiteitscrisis, dat is bekende kost. F.H. was hem toevallig tegengekomen en vatte sympathie voor hem op. Hij stelde hem voor aan zijn vrienden, nam hem mee naar de sociëteit, waar Paaltjens verzen voordroeg. Getuigen te over dus van zijn bestaan, zelfs de sociëteitsknecht Emeis heeft hem gehoord en zo'n knecht zal toch wel niet aan weke hersenspinsels lijden. Op 9 oktober 1853, zes dagen na de viering van Leidens ontzet, verdween Paaltjens. De laatste die hem gezien had, was de bediende Plooi, ook alweer een autoriteit van het gezond verstand.

Als een goede tekstediteur besluit F.H. zijn ‘Levensschets’ met een verantwoording van de uitgave. Het is een geautoriseerde bezorging, op verzoek van de schrijver en op zijn aanwijzingen samengesteld. De uitgave is niet volledig maar bevat alleen een bloemlezing van het beste door Piet Paaltjens tussen 1850 en 1853 gezongen. Toelichtingen bij de tekst verwerkt de samensteller ook nog in zijn inleiding: een historische verklaring, en wat raadselachtige informatie bij een van de laatste verzen. De twijfel is nu gezaaid: scherts, jazeker, maar ook voldoende ernst voor de lezer om mee te spelen en Paaltjens als schrijver-verteller van de verzen te accepteren, zeker als zijn naam bovendien in de gedichten zelf wordt gebruikt, zoals in LXXII van de ‘Immortellen’ en in ‘Drie

4 Zie het portret dat Ver Huell - van zichzelf? - tekende in Zo zijn er: Nieuwe uitgave. Arnhem, P. Gouda Quint, z.j., onder de titel ‘Werkzaamheid, ontbering en miskenning’ (plaat 25).

[p. 100]

studentjes’, waar hij respectievelijk optreedt als ‘Paal’ die zo bleek als de dood wordt en ‘miskende Piet’. Dan is de lezer ook wel geneigd om de eigenaardige nummering van de ‘Immortellen’ voor waar aan te nemen: geen geheimzinnige getallenmagie verklaart de opeenvolging 1, 3, 9, 16, 25, 33, 49, 60, 72, 83, 84, 96 en 100, maar de bewering in de ‘Levensschets’ dat F.H. gekozen heeft uit een groot aantal verzen snijdt klaarblijkelijk hout. Over de jaren waarin Piet Paaltjens zijn poëzie concipieerde hoeft ook geen twijfel te bestaan. De opzettelijke antedatering die latere onderzoekers met behulp van HaverSchmidts leven ontdekten en die in funktie zou staan van de versterking van de Piet Paaltjens-fiktie⁵, was voor de tijdgenoot niet te doorzien. F.H. kon met een gerust hart de verzen vroeger dateren dan ze in werkelijkheid waren ontstaan om zo meer afstand tussen hem en Piet Paaltjens te scheppen.

Toch is het juist op dit punt dat F.H. zich verstrikt in de netten van Piet Paaltjens, de opbouw van de fiktie ernstig ondergraven wordt en Piet als onbetrouwbare verteller door de mand valt.

Het gedicht ‘Liefdewraak’ is de valkuil. Het zou een parodie zijn van de ballade ‘Jenny’ van Jacobus Leunis van der Vliet, die ook onder zijn pseudoniem Boudewijn nauwelijks bekend is. Deze eerste schrijver in Nederland die poogde van zijn pen te leven, werd geminacht door zijn tijdgenoten, vergeten door het nageslacht, maar was toch een man met visie, die Hans Christian Andersen in Nederland introduceerde, de Franse literatuur op de voet volgde in zijn liberale blad De Tijd en rondborstig zijn mening gaf in zaken van koningshuis of politiek. Een romantisch poseur, volgens zijn tijdgenoten, die in 1851 op 37-jarige leeftijd stierf aan teleurstelling, tering of opium, de diagnose hangt af van de bronnen.⁶ Van der Vliet

5 Zie bv. J. Dyserinck. Fr. Haverschmidt (Piet Paaltjens). Schiedam: H.A.M. Roelants, 1908. p. 31-32.

6 Zie over J.L. van der Vliet: Wim Zaal. Nooit van gehoord! Twaalf stiefkinderen van de Nederlandse beschaving. 2e dr. Amsterdam: De Arbeiderspers, 1974. - (Grote ABC; nr. 224). p. 50-62.

[p. 101]

zou bijna model hebben kunnen staan voor Piet Paaltjens, als men leest hoe J. Kneppelhout ‘de stumpert’ beschreef: ‘de arme apothekarsbediende (...) deed zich voor als een uit de bundels van Jan van Beers ontsnapten, een dier smachtende lijders of rampzalige geniën, een echte treurwilg met een wormstekig hart’.⁷ Van der Vliets gedichten zijn nooit gebundeld. HaverSchmidt moet ‘Jenny’ dan ook ontleend hebben aan de Mengelingen van het dichtgenootschap Oefening kweekt kennis van 1842. HaverSchmidt nam ‘Jenny’ over in de verzameling negentiende-eeuwse gedichten hij voor zichzelf had aangelegd en waartussen hij de Paaltjens-verzen schoof, op die wijze ook voor zichzelf de fiktie opvoerend dat deze poëzie niet de zijne was.

‘Liefdewraak’ opent met de twaalfde strofe uit ‘Jenny’:
Ha! weet ge 't niet, wat kanker woedt
In 't lang miskende hart,
Als liefde 't vuur der wraak ontsteekt,
En misdaad groeit uit smart?

‘Zo zong weleer de droeve luit/ Van wijlen Van der Vliet’ vervolgt Paaltjens dan. Het kan niet anders, zal de lezer menen, of er zit een behoorlijke tijdsafstand tussen het verscheiden van Van der Vliet en het citeren uit zijn zang. ‘Liefdewraak’ is gedateerd 1850 - toen ‘wijlen Van der Vliet’ nog bijna twee jaar te leven had. De falsificatie van de datering onthult zichzelf, of moeten we aan een subtiele wraakneming van Paaltjens denken die de spot met een soortgenoot niet verdroeg?

Waarom verwerkte HaverSchmidt juist ‘Jenny’ in een parodie? De literatuur over Paaltjens meldt veel tegenstrijdigs over wat hij wel en niet geparodieerd zou hebben. Parodieerde hij eigen jeugdwerk, zoals Te Winkel meent, parodieerde hij Beets, Heine, het hele balladengenre, of zijn alleen Goethe,

7 In: J. K[neppelhou]t. ‘Open brief aan Conviva’. In: De Gids, jrg. 42 (1878) (nov.), p. 365.

[p. 102]

Jan van Beers en Van der Vliet de slachtoffers?⁸ Over Van der Vliet zijn alle studies het eens: diens ‘draak’ ‘Jenny’⁹ wordt in ‘Liefdewraak’ belachelijk gemaakt. Toch is er overeenkomst tussen de ongenaakbare schonen uit de twee gedichten. Jenny, misschien Nederlands eerste, femme fatale in de literatuur, wordt vermoord omdat ze te lang een mannenliefde tartte. De wraak van Piet Paaltjens is milder, maar in beide gedichten is miskende liefde het hoofdthema. Kan ‘Liefdewraak’ dan wel als zo'n overduidelijk voorbeeld van parodie beschouwd worden?

Het is merkwaardig om te zien dat Van der Vliet eigenlijk geen andere bespotting ondergaat in ‘Liefdewraak’ dan Paaltjens zelf in andere gedichten, wanneer deze als onbetrouwbaar in zijn gevoelens neergezet wordt. Net als ‘Liefdewraak’ beginnen bijvoorbeeld ‘Immortelle XVI’ en ‘Des zangers min’ met een groots opgezette verwachting die aan het eind door een onverwachte ironische wending in een oogwenk teniet wordt gedaan. De immense gevoelens van Piet Paaltjens worden door de ‘implied author’ F.H. lelijk te kijk gezet en in zoverre is Van der Vliet geen ander lot beschoren dan Paaltjens. Kortom: men moet zich afvragen óf HaverSchmidt Van der Vliet eigenlijk wel aanvalt en of hij niet in feite een dubbelganger van Paaltjens in huis gehaald heeft, die evenals deze lijdt aan te grote gevoelens en met wie, net als met Paaltjens, alleen door de ironie valt huis te houden. Ongestraft kan Paaltjens niet toelaten dat er een invaller voor hem optreedt: hij bakt HaverSchmidt een kleine poets, even ironisch als de sneeuwbal uit het vers. Er sluipt een verkeerde datering binnen, de verteller is onbetrouwbaar, de fiktie wordt doorbroken.¹⁰ In plaats van distantie tussen François HaverSchmidt en Piet Paaltjens, is identificatie mogelijk. Daartoe is Piet Paaltjens over het lijk van Van der Vliet gegaan.

Een aantal van de in dit artikel verwerkte gegevens zijn het resultaat van een werkgroep die ik in 1977 begeleidde aan de Universiteit van Amsterdam. Meer van deze werkgroep vindt men in het bij noot 8 genoemde eindverslag.

8 J. te Winkel. De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. 4e dl., 2e st. Haarlem: De Erven F. Bohn, 1918. p. 788. Voor anderen over parodie zie men: Snikken en grimlachjes: Heruitgave van de eerste druk met annotaties en toelichtingen. Amsterdam, sept. - dec. 1977. (Interne publikatie van het Instituut voor Neerlandistiek). p. 14-31.

9 Een nogal ‘drakerige romance’ noemt K.H. de Raaf het in zijn uitgave van Snikken en grimlachjes. Den Haag: Oceanus, 1944. p. 76. Wim Zaal noemt het in Nooit van gehoord!, p. 53, ‘monsterlijke verzen’.

10 De eerste publikatie van ‘Liefdewraak’ in de Leidse Studentenalmanak van 1856 heeft overigens als datering dec. 1852.