De Revisor. Jaargang 5

[p. 26]

[Oude doden moeten plaats maken voor jonge doden (vervolg)]

hij het komische van deze gedachten in en wist hij ook dat hij ze nooit ten uitvoer zou brengen (hij moest zelf lachen om zijn afscheidsbrief: Ik kon niet verzoend raken met mijn kale plek. Vaarwel!). Maar deze gedachten, hoe platonisch ook, kwamen in hem op. Laten we die man goed begrijpen: die gedachten weerklonken in hem zoals in een marathonloper onherroepelijk het verlangen weerklinkt de wedstrijd op te geven als hij halverwege doorkrijgt dat hij op een zeer beschamende wijze (en daarbij ook nog door zijn eigen schuld, door zijn eigen blunders) gaat verliezen. Ook hij beschouwde zijn wedstrijd als verloren en had geen zin om door te gaan.

En nu stond hij gebogen boven een klein tafeltje en zette een kopje koffie voor de bank (waarop hij daarna zelf ging zitten), het andere voor de gemakkelijke stoel waarin zijn gast zat, terwijl hij bleef denken hoe eigenaardig het was dat hij deze vrouw, op wie hij ooit tot over zijn oren verliefd geweest was en die hij toen liet gaan (door zijn eigen schuld, door zijn eigen blunders), dat hij deze vrouw juist in deze stemming ontmoet had, op een moment dat er niets meer te redden viel.

4

Ze zou nauwelijks geloofd hebben dat hij haar zag als degene die hem toen ontglipt was. Ze wist nog steeds van de nacht die ze samen hadden doorgebracht, ze kon zich zijn verschijning van toen herinneren (hij was toen twintig, kleedde zich niet goed, bloosde en amuseerde haar door zijn jongensachtigheid) en ze herinnerde zich ook hoe ze zelf was (vijfendertig, met een soort verlangen naar schoonheid dat haar in en uit de armen van vreemde mannen dreef: ze stelde zich altijd voor, dat haar leven op een mooie dans zou moeten lijken en ze was bang dat ze van overspel een lelijke gewoonte zou maken).

Ja, ze schreef zichzelf schoonheid voor zoals andere mensen zichzelf morele verplichtingen opleggen. Als ze in haar leven ooit lelijkheid zou aantreffen, zou ze erg wanhopig worden. En omdat ze zich er nu van bewust was dat ze na vijftien jaar in de ogen van haar gastheer oud moest zijn (met alle lelijkheid die de tijd met zich meebrengt), wilde ze vóór haar gezicht een waaier van schijn ontvouwen en daarom overrompelde ze hem met haastige vragen: ze vroeg hoe hij in dat stadje terecht was gekomen; ze informeerde naar zijn werk; ze prees de sfeer van zijn vrijgezellenwoning en het uitzicht op de stadsdaken (ze zei dat het geen ongewoon uitzicht was, maar dat er luchtigheid en vrijheid in zat); ze noemde de makers van een paar ingelijste reprodukties van impressionistische schilderijen (wat niet moeilijk was, want in de woningen van arme Tsjechische intellectuelen vindt u altijd dezelfde goedkope reproducties); daarna stond ze zelfs op van het tafeltje met de nog niet opgedronken koffie en boog zich over een kleine schrijftafel waarop een paar ingelijste foto's stonden (het ontging haar niet dat, er geen foto van een jonge vrouw bij was) en ze vroeg of de oude vrouw op een van de foto's misschien zijn moeder was (hij knikte).

Daarna vroeg hij wat ze ermee bedoeld had toen ze daar straks zei, dat ze hiernaar toe kwam om ‘zaken te regelen’. Ze had verschrikkelijk weinig zin om over het kerkhof te praten (ze voelde zich daar op de vijfde verdieping niet alleen hoog boven de daken, maar ook aangenaam verheven boven haar leven); toen hij bleef aandringen, gaf ze uiteindelijk toe (maar zeer summier, want de onbeschaamdheid van overhaaste eerlijkheid was haar vreemd), dat ze hier jaren geleden geleefd had, dat haar man hier begraven lag (over de liquidatie van het graf zei ze niets) en dat ze hier al tien jaar op Allerzielen met haar zoon naar toe kwam.

5

‘Elk jaar?’ Deze bevinding maakte hem bedroefd en hij moest opnieuw denken hoe vreemd het was; had hij haar immers zes jaar geleden hier ontmoet, dan had misschien alles nog gered kunnen worden: de jaren zouden haar nog niet zo getekend hebben, haar verschijning zou niet zo heel veel verschild hebben van de vrouw waarvan hij vijftien jaar geleden had gehouden; toen zou hij het verschil nog kunnen hebben overbruggen en beide beelden (het vroegere en het latere) als één waarnemen. Maar nu stonden de beelden hopeloos ver van elkaar. Ze dronk haar koffie op, ze praatte, terwijl hij de mate van verandering waardoor ze hem voor de tweede keer aan het ontglippen was nauwkeurig probeerde vast te stellen: het gezicht was rimpelig geworden (een laag poeder probeerde dat te weerleggen); de hals was verwelkt (tevergeefs probeerde de hoge kraag dat te camoufleren); de wangen waren slap geworden; het haar (maar dat was bijna mooi!) was hier en daar grijs; haar handen trokken echter het meest zijn aandacht (die kunnen, jammer genoeg, noch met poeder, noch met schmink mooier gemaakt worden): gezwollen blauwe aderkransen waren zichtbaar waardoor het ineens mannehanden leken.

Zijn verdriet mengde zich met woede en hij kreeg zin deze verlate ontmoeting met alcohol te begieten; hij vroeg haar of ze geen zin in cognac had (in het kastje achter het gordijn had hij een geopende fles staan); ze zei van niet en hij kon zich herinneren dat ze ook jaren geleden nauwelijks dronk, misschien omdat alcohol haar beheerste optreden zou verstoren. Maar toen hij het sierlijke handgebaar zag waarmee ze de cognac weigerde, besefte hij dat de charme, de gratie, de bekoring die hem vroeger betoverden nog steeds onveranderd in haar waren, gevangen achter het masker van ouderdom maar nog steeds aantrekkelijk.

Toen het door zijn hoofd schoot dat zij achter de tralies van ouderdom verscholen zat, kreeg hij zo'n medelijden met haar dat het haar dichter bij hem bracht (deze ooit zo schitterende vrouw die hij vroeger nauwelijks durfde aan te spreken). Hij verlangde naar een gesprek van vriend tot vriend, een lang gesprek in een sfeer van melancholische berusting. Hij begon dan ook meteen te vertellen (zelfs heel uitgebreid), tot hij tenslotte bij de pessimistische gedachten kwam, waardoor hij de laatste tijd geplaagd werd. Natuurlijk zweeg hij over de beginnende kale plek (net zoals zij over het geliquideerde graf gezwegen had); het visioen van de kale plek werd vervangen door quasi-filosofische beschouwingen over de tijd die sneller gaat dan een mens kan leven, over het leven dat afschrikwekkend is, want alles is getekend door een onontkoom-

[p. 27]

bare vergankelijkheid. Van zijn gast verwachtte hij een deelnemende reactie; die kwam echter niet.

‘Ik hou niet van dit gepraat’, zei ze bijna fel. ‘Alles wat u zegt is verschrikkelijk oppervlakkig.’

6

Zij hield niet van gepraat over oud worden en doodgaan; ze kon immers niet tegen lelijkheid. Verschillende keren herhaalde ze bijna opgewonden dat zijn mening oppervlakkig was: de mens is meer dan alleen het lichaam dat aftakelt, het wezenlijke is wat een mens gepresteerd heeft, datgene wat hij hier voor anderen achterlaat. Deze mening was ze al langer toegedaan; de eerste keer dat zij er steun aan had, was toen ze vijfentwintig jaar geleden verliefd werd op haar toekomstige man die negentien jaar ouder was. Ze had altijd grote eerbied voor hem gekoesterd (ondanks haar overspel waarvan hij trouwens niets wist of niets wilde weten) en ze had zichzelf ervan proberen te overtuigen dat de wetenschappelijke en sociale betekenis van haar man het grote leeftijdsverschil zou compenseren.

‘Een prestatie, kom nu! Wat voor prestatie laten we hier achter?’ protesteerde de gastheer met een wrange lach.

Ze wilde zich niet op haar overleden man beroepen, hoewel ze vast geloofde in de blijvende waarde van alles wat hij tot stand gebracht had; ze zei dus alleen maar dat elk mens hier op aarde iets verricht, hoe bescheiden dan ook, en dat daarin, daarin alleen zijn waarde schuilt. Daarna begon ze over zichzelf te vertellen, dat ze in een cultureel centrum van een Praagse buitenwijk werkte, dat ze lezingen en poëzie-avonden organiseerde; ze sprak (met een nadruk die hem overdreven leek) over ‘de dankbare gezichten’ van het publiek; meteen daarop begon ze uitgebreid te vertellen hoe mooi het was een zoon te hebben en haar eigen trekken in het gezicht van een man terug te zien (de zoon leek op haar), hoe mooi het was om hem alles te geven wat een moeder aan een zoon kan geven en dan stilletjes uit zijn leven te verdwijnen.

Het was geen toeval dat ze over haar zoon begon te praten, want zij moest al de hele dag aan hem denken, aan haar mislukte tocht naar het kerkhof; het was vreemd, geen enkele man had haar ooit zijn eigen wil opgedrongen, maar haar eigen zoon had haar zo ingepalmd dat ze niet eens wist hoe het gebeurde. De kerkhofmislukking maakte haar eigenlijk alleen maar zo overstuur, omdat ze zich schuldig voelde ten opzichte van hem en omdat ze bang was voor zijn verwijten. Ze vermoedde natuurlijk allang, dat haar zoon niet uit liefde voor de gestorven vader zo jaloers in de gaten hield of zijn moeder de herinnering aan die vader wel eerbiedigde (híj was het immers die ieder jaar op Allerzielen erop aandrong naar het kerhof te gaan), maar uit verlangen de moeder zijn wil op te leggen, haar binnen de gebruikelijke grenzen van het weduwschap te houden. Het wás zo, alhoewel hij het nooit uitgesproken had en zij (zonder succes) probeerde het niet te beseffen; hij walgde bij de gedachte dat zijn moeder nog ooit sexueel contact met iemand zou kunnen hebben, al het sexuele in haar stond hem tegen. Omdat het sexuele verbonden is met jeugd, ergerde hij zich aan alles wat nog jeugdig in haar was; hij was geen kind meer en de jeudigheid van zijn moeder (en de onontkoombare moederlijke zorgzaamheid) doorkruiste onaangenaam zijn relatie met de jonge meisjes die hem begonnen te interesseren; hij wilde zijn moeder oud hebben, pas dan kon hij tegen haar liefde en pas dan hield hij van haar. En zij, hoewel ze af en toe besefte dat hij haar op die manier dichter naar het graf toe duwde, gaf zich tenslotte aan hem over, ze capituleerde onder zijn druk en probeerde haar overgave zelfs te idealiseren, zichzelf ervan te overtuigen dat de schoonheid van haar leven bestond juist uit het stil verdwijnen uit andermans leven. Door deze overtuiging was ze in staat het twistgeprek met haar gastheer onverwacht enthousiast te voeren (zonder deze overtuiging zouden de rimpels in haar gezicht nog meer branden).

Maar de gastheer boog zich plotseling over het kleine tafeltje dat tussen hen in stond, streelde even haar hand en zei: ‘Neemt u mij m'n praatjes niet kwalijk. U weet dat ik altijd 'n domme man was.’

7

Het twistgesprek ergerde hem niet, integendeel, zijn gast bevestigde het beeld dat hij van haar had; in haar protest tegen zijn pessimistische praatjes (was het niet voornamelijk een protest tegen lelijkheid en wansmaak?) herkende hij haar weer en zijn gedachten vulden zich met haar vroegere verschijning en met herinneringen aan hun samenzijn. Hij wenste nu alleen nog maar dat de gelaten sfeer, zo geschikt voor een gesprek, door niets verstoord zou worden (daarom had hij even haar hand gestreeld en zichzelf een domme man genoemd) en dat hij haar kon vertellen over iets wat hem op dat moment het belangrijkst leek: hun gemeenschappelijke avontuur. Hij was er namelijk van overtuigd, dat hij met haar iets heel vreemds beleefd had, iets wat zij niet vermoedde en waarvoor hijzelf met veel moeite de juiste woorden zocht.