De Revisor. Jaargang 5

[p. 47]

Willem de Ruiter
Wittgensteins Zekerheid

‘Is het niet moeilijk te onderscheiden tussen de gevallen, waarin ik me niet en die, waarin ik me moeilijk kan vergissen? Is het altijd duidelijk, tot welke soort een geval behoort? Ik geloof van niet.’
Über Gewissheit, 27-4-'51
‘Vaak worden we door een woord behekst. Bijvoorbeeld door het woord “weten”.’
Über Gewissheit, 27-3-'51

Ik ben in het bezit van een moderne wekker, die mij elke morgen uit mijn dromen haalt. Deze wekker heeft tot mijn spijt één belangrijke handicap: het is onmogelijk hem gelijk te zetten. Dit heeft tot gevolg, dat ik bijna elke avond een ingewikkelde procedure moet doorlopen om ervoor te zorgen dat ik de volgende morgen op tijd ontwaak:

1.	Ik moet vaststellen op welk tijdstip ik wens te ontwaken. In dit geval om vijf voor halfzes.
2.	Ik moet de tijd aflezen op mijn eigen horloge: kwart voor drie.
3.	Ik moet een berekening uitvoeren, die de tijd dat ik kan slapen oplevert: vijfvoor half zes min kwart voor drie is twee uur en veertig minuten.
4.	Ik moet de stand van de wijzers op de wekker aflezen: de wekker staat op tien voor tien.
5.	Wederom een berekening: Tien voor tien plus twee uur en veertig minuten is half een.
6.	Met de grootst mogelijke nauwkeurigheid moet nu het zeer kleine wijzertje op dit tijdstip worden afgesteld. Vanwege de grove schaalverdeling zit hier gemakkelijk een fout van enkele minuten in.

Het blijkt moeilijk om de slaap te vatten. Onwillekeurig begin ik na te denken over opmerkingen die ik de laatste weken in een klein boekje van de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein: ‘Über Gewissheit’ heb gelezen. In dit boekje staat een selektie van de aantekeningen, die Wittgenstein gedurende de laatste achttien maanden van zijn leven heeft gemaakt. Hij heeft tot zelfs twee dagen voor zijn dood - 29 april 1951 - nagedacht over filosofische vraagstukken. Het boekje is eenvoudiger dan de andere werken van Wittgenstein, vermoedelijk omdat hij zich hoofdzakelijk op een aan tal nauw samenhangende vragen heeft gekoncentreerd, namelijk: Wat is het soort beweringen waarvan we kunnen zeggen dat we ze zeker weten? Waarom weten we deze beweringen zeker? Wat is het verband tussen deze ‘zekere’ beweringen en andere beweringen? Een andere reden voor de eenvoud zou het feit kunnen zijn dat de aantekeningen onbewerkt - nicht umgearbeitet - zijn gebleven. Dit laatste heeft tot gevolg gehad dat in het boekje meer herhalingen staan dan in andere teksten van Wittgenstein.

Wittgenstein is zeer onder de indruk geweest van een aantal artikelen van G.E. Moore, die volgens hem tot de beste behoorden die Moore had geschreven. In deze artikelen - ‘A Defense of Common Sense’ (1925) en ‘Proof of the external World’ (1939) - bewijst Moore een filosofische bewering, namelijk dat de buitenwereld bestaat, op grond van een aantal ‘common sense’-beweringen. Moore drukt de ontwijfelbare zekerheid van een aantal beweringen als volgt uit:

1.	Ik weet, dat hier een hand is.
2.	Ik weet, dat ik me nooit ver van het aardoppervlak heb verwijderd.
3.	Ik weet, dat de aarde reeds lang voor mijn geboorte bestond.

Met ontwijfelbare zekerheid wordt hier bedoeld, dat wanneer Moore tijdens een kollege, terwijl hij zijn hand uitsteekt, de eerste bewering uitspreekt, er dan niemand zal zijn die aan de waarheid van deze bewering kan twijfelen. Wittgenstein probeert te analyseren wat voor merkwaardige logische rol de zinnen die Moore heeft uitgesproken in ons systeem van ervaringszinnen spelen (136). In zijn aantekeningen speelt ook de tweede zin een belangrijke rol: ‘“Maar is er dan geen objektieve waarheid?” “Is het dan niet waar, ofwel onwaar, dat iemand op de maan is geweest?” Als we in ons systeem denken, dan is het zeker, dat geen mens ooit op de maan is geweest. Niet alleen is zoiets ons nooit serieus door verstandige mensen verteld, maar ons hele systeem van de natuurkunde verbiedt het ons dit te geloven. Want dit geloof verlangt antwoorden op de vragen: “Hoe heeft hij de zwaartekracht overwonnen?” “Hoe zou hij zonder lucht kunnen leven?” en duizend andere, die niet te beantwoorden zouden zijn.’ (108)

Het is om verschillende redenen eigenaardig dat de tweede zin in het rijtje van beweringen, die we zeker kunnen weten, voorkomt. In de eerste plaats lijken de opmerkingen van Wittgenstein te suggereren, door de aard van de natuurkundige vragen

[p. 48]

die hij stelt, dat deze zin hetzelfde karakter heeft als: ‘Ik weet zeker, dat water bij 100°C kookt.’ In dat geval is de zekerheid omtrent het weten van zin twee gebaseerd op een aantal natuurwetten. De maan reizen hebben echter laten zien, dat het technisch kunnen van de mens een zeer belangrijk aspekt is om bewering twee te kunnen beoordelen. Het lijkt aannemelijk, dat Wittgenstein het onderscheid tussen de natuurkunde en de stand van de techniek van dat moment over het hoofd heeft gezien. Dit bezwaar kan weerlegd worden door ‘het hele systeem van de natuurkunde’ zo te interpreteren, dat het zowel ‘natuurkunde’ als ‘techniek’ omvat.

Kiezen we echter voor deze laatste interpretatie, dan doemt het volgende probleem op: er lijkt een verschil te bestaan in de graad van zekerheid van de drie beweringen. En toch zijn ze alle drie gekozen om te dienen als een soort rotsbodem, een fundering van andere zinnen. Het is namelijk gemakkelijk een verandering in de omstandigheden voor te stellen, die de graad van zekerheid van de tweede bewering van dezelfde orde maakt als: ‘Ik weet zeker, dat ik nooit in Staphorst ben geweest.’ Veronderstel dat maanreizen in de niet al te verre toekomst zo normaal worden, dat mensen met jonge kinderen een vakantie op de maan doorbrengen. Als mij dit is overkomen, toen ik een jaar of twee was, dan bewaar ik geen herinnering aan deze maanreis. Nu spreek ik, als volwassene, zin twee uit. Het is duidelijk, dat de zekerheid van de tweede bewering sterk afhankelijk is van toevallige omstandigheden. Het lijkt me echter onmogelijk om soortgelijke veranderingen in omstandigheden te omschrijven, die de graad van zekerheid van de beweringen een en drie aantasten.

Moore kritiseert in zijn artikelen de opvattingen van Descartes, de kampioen van de methodische twijfel: ‘Zo besloot ik, omdat onze zintuigen ons soms bedriegen, te veronderstellen dat niets is zoals het ons door de zintuigen wordt voorgespiegeld. En omdat sommigen zich vergissen bij het redeneren, zelfs als het gaat om de meest eenvoudige meetkundige problemen, en fouten maken, en ik meende dat ook ik mij kon vergissen, verwierp ik - als onwaar - alle redeneringen die ik daarvòòr als geldige bewijzen had beschouwd. En tenslotte, overwegend dat alle gedachten, die wij hebben als wij wakker zijn, ons op dezelfde wijze ook kunnen overkomen wanneer wij slapen, zonder dat er dan één bij is die waar kan zijn, nam ik het besluit, te doen alsof alles waarvan ik mij ooit bewust was geweest, niet meer waarheid bevatte dan wat ik op bedriegelijke wijze droom.’ (1, 69-70).

Wittgenstein voert in ‘Über Gewissheit’ een driehoeksdiskussie met zowel Moore als Descartes, hoewel de laatste niet met name wordt genoemd. Hij levert in twee opzichten kritiek op Descartes. Ten eerste is het onzin om aan alles zonder meer te twijfelen. Descartes betwijfelde zowel de waarheid van wiskundige als zintuigelijke beweringen, omdat het niet mogelijk is vergissingen uit te sluiten. Immers: we kunnen zelfs bij het rekenen fouten maken. Volgens Wittgenstein is het onzinnig om op grond van een demon, die ons zou kunnen misleiden, te twijfelen aan zinnen zoals 2 × 2 = 4. Ten tweede moet het twijfelen aan alles ook het twijfelen aan de betekenis van de gebruikte woorden inhouden. Een konsekwentie, die Descartes niet heeft getrokken.

Hoewel Wittgenstein zeer sympathiek staat tegenover de uitgangspunten van Moore, levert hij toch in vele opzichten kritiek op de uitwerking die gegeven wordt door Moore. Moore wil filosofische beweringen funderen op ontwijfelbare beweringen. Deze laatste beweringen moeten dienen als een soort ‘eindpunten’ in een keten van funderingen. Wittgenstein is er niet van overtuigd, dat de zinnen van Moore als ‘eindpunten’ beschouwd kunnen worden. Het is veel meer zo, dat we bepaalde beweringen relatief ten opzichte van andere beweringen funderen, maar dat deze laatste altijd weer betwijfeld kunnen worden. Een tweede belangrijk verschil met Moore is, dat Wittgenstein erop wijst, dat de bewering: ‘Ik weet, dat...’ alleen in een bepaalde samenhang met andere beweringen, of in bepaalde omstandigheden zin heeft. Hij meent hier weer te doen te hebben met één van die filosofische zinnen, die doordat ze uit hun verband van het dagelijks taalgebruik zijn gelicht, aanleiding geven tot merkwaardige filosofische puzzels: ‘De zinnen waarop je, alsof je in hun ban bent, steeds weer terugkomt, zou ik uit de filosofische taal willen bannen.’ (31)

Slechts de kontekst, waarin een bewering, zoals: ‘Ik weet, dat dat een boom is’ wordt uitgesproken geeft betekenis aan deze bewering. Zo is het zinvol de bewering uit te spreken, wanneer het bijvoorbeeld nevelig is, dat wil zeggen, wanneer de omstandigheden zo zijn dat er redenen zijn om te twijfelen, of in het geval dat ik aan iemand wil duidelijk maken dat mijn ogen nog inorde zijn. Buiten elke kontekst heeft de bewering geen zin: ‘Ik zit met een filosoof in de tuin; hij zegt herhaalde malen “Ik weet,