De Revisor. Jaargang 5

[p. 26]

[p. 27]

F.L. Bastet
Louis Couperus en zijn vader

Was de vader van Couperus een aardige man? Er zullen niet veel mensen zijn die van dit vraagstuk wakker blijven liggen. John Ricus (1816-1902) is voor ons als mens een tamelijk grote onbekende. We zijn op de hoogte van wat feiten uit zijn leven, er zijn een paar portretten van hem bewaard, maar daarmee houdt het wel op.

We zouden de vraag trouwens beter anders kunnen stellen. Had Couperus een goede relatie met zijn vader of juist een heel slechte? Tussen die twee uitersten in zijn trouwens nog allerlei schakeringen mogelijk. Het heeft zin hier wat nader op in te gaan, omdat het probleem al eens eerder is gesteld. H.W. van Tricht komt tot negatieve, zij het tamelijk subjectief gekleurde conclusies. Hij veronderstelt in Louis Couperus, een verkenning (1960), dat de oude heer een tamelijk autoritaire man was, die zijn jongste zoon week en kinderachtig vond. Hij gaat zelfs zo ver te schrijven: ‘Als Louis Couperus zijn vader jong verloren had, zou zijn houding tegenover de werkelijkheid zich misschien gunstiger ontwikkeld hebben dan nu de vader de werkelijkheid op intimiderende wijze vertegenwoordigde’. Elders noemt hij de vader de Eiser in Couperus' zielsproces. Als de oude heer gestorven is, zegt Van Tricht cynisch over de zoon: ‘Hij zal zijn vader later met genegenheid herdenken: zo gaat dat’.

Kort na het verschijnen van Van Trichts studie is deze visie van de strenge man die een sterk negatieve binding met zijn zoon had bestreden door Lieve Scheer, in Louis Couperus en de Psychoanalyse (Spiegel der Letteren, 5, 1961, nr. 3, 182 ss.). Van Tricht wordt in dit artikel uitvoerig aangevallen. Scheer heeft gefundeerde kritiek op de voorstelling van zaken als zou de vader streng, ver en een weinig innemende persoonlijkheid geweest zijn: een man voor wie Couperus bang was en die in het sterk autobiografische Metamorfoze dan ook geheel is weggewerkt. Hij vindt Van Trichts argumentaties niet bevredigend, en toont ook met veel citaten aan, dat de werkelijkheid waarschijnlijk anders is geweest.

Gezien Couperus' bijzondere geaardheid en de psychogenese daarvan, zouden we over deze vader-zoon relatie wel meer willen weten, maar de bronnen laten ons vooralsnog in de steek. Recent is er echter een brief van John Ricus zelf opgedoken, die althans over diens karakter tamelijk duidelijk is, voor een goed verstaander, en die bovendien iets laat doorschemeren over hoe papa zijn geniale zoon zag. We komen er hieronder op terug. Eerst moge hier nog aan twee andere gegevens uit de eerste hand herinnerd worden, die in dit verband tevens wel belangrijk zijn.

Kort na Couperus' dood heeft zijn zuster Mevrouw C.R. Vlielander Hein - Couperus een interview gegeven aan Mevrouw W. van Itallie - Van Embden (Sprekende Portretten, z.j., 84 ss.). In dit bijzonder aardige stuk wordt het familieleven heel beeldend en ongedwongen opgeroepen. We zien Louis als een dromerig jongetje, dat al heel klein zijn eerste verhaaltjes verzint, later met zijn ouders naar Indië gaat, en na terugkomst naar de H.B.S. wordt gestuurd omdat hij, zoals letterlijk iedereen in de familie, ambtenaar in Indië moet worden. Mevrouw Vlielander Hein zegt dan: ‘Och, maar algebra en wiskunde konden niet in zijn bol! Dat gaf veel verdrietelijkheid. Vader meende: 't kind was dom. Goddank zag Ten Brink iets in hem. Hij zei: “Neem uw jongen toch weg, u doet u leed èn hem, en 't helpt niets. Laat hem privaat-lessen nemen”. Tegenwoordig is voor zoo'n advies een Prof noodig in de psychologie; hier zag 't de leeraar zelf. Maar éér vader zijn toestemming gaf! De familie voelde het als een degradatie. “Hij kon niet mee”. De ambtenaarsaard zat in het bloed. Wat moest een mensch beginnen die geen examen had gedaan? Als Ten Brink niet had geraden, had vader misschien doorgezet. En dat zou droevig zijn geweest. De verhouding tusschen vader en zoon was in die jaren soms moeilijk. Eindelijk zei vader: “Goed, dan van school af; maar een examenbriefje moèt je in je zak hebben, anders heb ik geen rust. Dan maar Middelbaar-Nederlandsen”. 't Was een droge studie, en 't bracht Louis àf van zijn weg, want hij wilde toen al schrijver worden. Maar hij had 't vader beloofd en uit plicht hield hij zijn woord. Dat was nu dat verwende moederskindje! Alleen ter wille van zijn vader heeft hij dóórgezet, en zoo goed deed hij examen, dat de

[p. 28]

Inspecteur zei: “als hij solliciteert, wordt hij dadelijk geplaatst”. Maar nu weigerde Louis beslist. Nu ging hij zijn eigen weg: schrijven.’

Wat verderop zegt zij nog, sprekende over het Grieks en Latijn waar Couperus als jongen door zijn vader in werd onderwezen: ‘Zijn vader had hem die geleerd, in de jaren van privaatlessen na den mislukten schooltijd. Die uren hebben vader en zoon dichter tot elkaar gebracht’. - Het beeld is duidelijk. Een jongen in de puberteit die niet wil en kan wat hem door de familietradities - niet alléén door papa! - wordt opgedrongen. Een schier grootvaderlijke oude vader die het beste met hem voor heeft, maar bang is dat de jongen maatschappelijk zal mislukken. Men is tenslotte van zeer goeden huizen, en dat kan niet. Het geval lijkt onoplosbaar en dreigt tot een conflict te leiden. Maar eer het zover komt, treedt er een deus ex machina op: Dr. Jan ten Brink.

Deze sympathieke leraar ziet heel duidelijk wat er aan de hand is. Hij heeft dit later zelf als volgt beschreven (Het Boek van Nu, oct. 1900, 10 ss.). Opeen gegeven dag kreeg hij een opstel in handen, zó goed, dat hij het voor plagiaat hield. Wie was de schrijver? ‘Ik keek in het rond, en bemerkte, dat een jongmensch met donker hair en donkere oogen, die op de laatste bank het laagste rangcijfer innam, Louis Couperus was. Ik verzocht hem zonder eenige nadere aanduiding, of hij na den afloop der les een oogenblik met mij wilde spreken. Het lesuur ging voorbij, en ik bleef met mijn leerling alleen. Ik nam zijn opstel ter hand, en vroeg: of het reisverhaal zijn persoonlijk werk was. Met den kalmsten eenvoud, zonder eenige aandoening, verklaarde hij mij, dat hij niet heel tevreden was over het stukje proza, maar, dat hij het overigens eigenhandig had gemaakt. Ik wijdde mijn volle aandacht aan den jonkman. Heel zijn voorkomen vertelde van hem, dat hij een kind van europeesche ouders, geboren in de tropen, was. Zijn donker oog drukte eenvoudige bescheidenheid uit, maar ook eene hooge mate van zielskracht en geestdrift. Ik gevoelde ogenblikkelijk eene spontane sympathie voor den jongen kunstenaar - want eene stem in mijn hart sprak, en ik wist, dat hij een kunstenaar was. - “Hoe komt het zoo, Couperus!” vroeg ik, “dat je nu de allerlaatste van al die jongens bent?” - “Algebra, meetkunde...”. Hij zei dit blozend, en ik, om hem op te heffen, sprak: “Je opstel is het beste, wat mij ooit door een leerling dezer Hoogere Burgerschool is in handen gegeven. Op mijn lijst voor Nederlandsche Taal en Letterkunde ben je nu met volle recht nummer één!” Welk eene dankbare gloed uit zijne donkere, maar eenigszins bedeesde, oogen beloonde mijne eenvoudige woorden!’

Daar Couperus desondanks natuurlijk dreigt te blijven zitten, geeft Ten Brink, zo vervolgt hij even verderop, ‘hem den raad onze school te verlaten. Ik wierp het plan op, dat hij inspannende studiën zou maken tot het verwerven van eene akte voor Middelbaar Onderwijs in de Nederlandsche taal en letteren, daar het nu voor hem, zeventien jaar oud, te laat geworden was met classieke talen te beginnen. Dit plan werd door zijne bloedverwanten en door hem zelf met opgewektheid aanvaard. Gedurende eenige jaren, eerst in Den Haag, toen in Leiden, werd mij opgedragen Louis Couperus ter zijde te staan bij zijne studiën in prosodie, aesthetische critiek en geschiedenis der letteren. Met het grootste genoegen denk ik terug aan de uren onzer gesamenlijke oefeningen’.

Met het grootste genoegen hebben ook de bloedverwanten, vooral papa, natuurlijk later aan Ten Brink teruggedacht. Het dreigende conflict was afgewenteld. Couperus vond zijn weg en legde een briljant examen af. Intussen verschenen zijn eerste dichtbundels. In 1888/89 ontstond en verscheen de op slag beroemde roman Eline Vere. Toen was niet alleen zijn naam voorgoed gevestigd, maar ook hoefde de familie zich niet langer voor hem te schamen. Integendeel: het boek verscheen als feuilleton in het meest Haagse aller Haagse bladen, Het Vaderland. Elke dag stond Louis een tijdlang in de courant. Ongetwijfeld heeft dit hem sociaal veel goed gedaan, en zijn vader heeft de feuilletons vermoedelijk met de grootste instemming gelezen. Men kon nu weer met de jongste zoon voor de dag komen, hij was God zij dank niét dom! Op de achtergrond speelt hierbij wellicht nog iets anders mee. De oudste broer van Couperus is in die tijd voor zijn leven lang opgenomen in Meerenberg. Hoeveel angst heeft de vader onuitgesproken gehad, dat zijn jongste zoon Louis misschien ook niet helemaal volwaardig was? Achter dit alles steekt een groot en nooit duidelijk uitgesproken verdriet. Louis heeft zijn vader niet in de steek gelaten. Toen het ene boek na het andere volgde, zag deze steeds duidelijker hoe zijn jongste zoon zich van lelijk eendje tot sierlijke volwassen zwaan ontwikkelde.

Dit heeft de, zelf geletterde en ook overigens artistiek geïnteresseerde man niet alleen veel plezier gedaan, maar ongetwijfeld geheel gerustgesteld. Toen Louis Couperus op 31 augustus 1897 door Hare Majesteit geridderd werd tot officier in de orde van Oranje Nassau, zond papa hem onmiddellijk - Couperus was toen op reis in Duitsland - de versierselen, en Couperus van zijn kant schreef daarna aan zijn nicht Marie Vlielander Hein: ‘Ik vond het een alleraardigst idee van hem en was er zeer door getoucheerd, ik hoop dat hij dat uit mijn brief gezien heeft. Als het eens te pas komt, zeg dan aan opa, beste Mies, dat ik waarlijk zeer getroffen was door zijn cadeau!’ (Maatstaf 11, 1963, 166)

In die dagen van 1897 is Couperus juist begonnen aan

[p. 29]

Psyche, ‘een symboliek sprookje, dat heel aardig wordt’, zo deelt hij Veen op 4 october vanuit Dresden mee (Waarde Heer Veen, 1977, 133 nr. 178). Begin november is het voltooid. Van januari 1898 af verschijnt het in De Gids, en nog dat zelfde jaar geeft Veen er de eerste druk in boekvorm van uit. Maar niet eerder dan in het najaar.

Op 8 april 1898 schrijft Couperus aan Veen een op het eerste gezicht wat onduidelijke brief. De inhoud daarvan kan nu echter geheel worden opgehelderd. ‘Waarde Heer Veen. Bij mij is geweest de heer Hubrecht, schoonvader van Mr. Grammont, met een tegenvoorstel omtrent Psyche, dat mij zeer aannemelijk schijnt. De heer Grammont zou de vertaling geheel belangeloos willen doen en aan u het manuscript ter uitgave, of verkoop aan het buitenland, afstaan. Wat mij betreft, vind ik dit goed: stemt u er ook in, zoo wil s.v.p. dan den heer Grammont hier nog eens over schrijven. Steeds Uw dw. L.C.’

Wie is Mr. Grammont (de spelling is niet juist) en wat wil hij?

Toen John Ricus zich nog vóór Couperus' geboorte uit Indië in Den Haag vestigde, woonde de familie daar aanvankelijk in het huis Prinsengracht 4. Een paar huizen verderop, op nr. 10, woonde de heer Paul François Hubrecht. Het lijkt er op, dat de families elkaar tamelijk goed gekend hebben. Deze heer Hubrecht had een dochter die voortreffelijk schilderde. Zij is eerst met de beroemde oogheelkundige Prof. F.C. Donders gehuwd geweest, maar na diens dood, in 1889, hertrouwd met de welgestelde Belg Dr. A.M.A.J. Grandmont (de juiste spelling). De laatste maakte soms voor zijn genoegen Franse vertalingen. In de winter resideerde het echtpaar te Taormina op Sicilië. Zij hadden daar een eigen pied à terre, en stichtten er zelfs een naaischool! 's Zomers woonden zij in Den Haag, later in Doorn nadat daar in 1900 een grote villa gebouwd was, het Witte Huis.

Bij het verschijnen nu van Psyche in De Gids, moet Dr. Grandmont geïnspireerd zijn geraakt door Couperus' evocatieve proza. Uit eigen beweging zette hij zich aan het vertalen ervan in het Frans, en deze vertaling heeft hij ook voltooid. Om tot een publicatie in boekvorm te komen, schreef zijn vrouw, de schilderes, aan haar vroegere Haagse buurman John Ricus, teneinde hem daaromtrent om raad te vragen. Diens zoon Louis was op dat ogenblik juist op weg van Berlijn naar Nederland. Kort na zijn terugkeer in Den Haag schreef papa aan mevrouw Grandmont de volgende brief (teruggevonden in het archief van de familie Hubrecht):

‘Beste Mevrouw Grandmont. Een paar dagen geleden ontving ik uw lief schrijven van den 4den dezer, handelende voornamelijk over het vertalen van Louis' Psijché. Louis is gewoonlijk altijd par voie et chemin, dan eens in Duitschland, dan eens in Frankrijk, dan weder in Italie, en gaat binnen kort naar Engeland, om zoo doende zich een ruimer gezigtskring voor zijn werken te openen. Dat steeds afwezig zijn heeft hem dan ook gedwongen de uitgaven zijner werken, zóo ook de vertalingen daarvan, geheel en al aan zijn uitgever, L:J:Veen te Amsterdam, op de Heerengracht overtegeven, en die dat dan ook geheel naar Louis' wensch behartigt, zóó dat hij zelf zich ook geheel aan het litterarisch gedeelte van zijn schrijven kan toewijden, zonder verdere beslommeringen aan zijn gekozen beroep eigen. Voor een paar dagen geleden van Dresden en Berlijn teruggekeerd, heeft hij kennis genomen van uw allerliefst schrijven, daar hij geheel over gecharmeerd was, en mij verzocht u wel zijn hartelijken dank te betuigen voor uwe lieve woorden; maar tevens heeft hij mij opgedragen, u te willen mededeelen, dat niet hij maar Veen over uw voorstel moest décideeren, dat hij wel gaarne een goede Fransche vertaling van zijn Psijché in het licht zou willen zien, maar niet wist of Veen ook mogelijk reeds daarover in besprek was, doch dat hij veronderstelde dat zulks niet het geval was, en dat hij u daarom in overweging gaf u zelve met Veen in correspondentie te stellen; want dat hij zelf daar hoegenaamd niets aan kon doen. - Wees dus zoo goed, beste Mevrouw, dit late antwoord op uw brief aan te nemen. - Ik zie met genoegen dat het u daar in Sicilie goed gaat, en dat Gij u in dat steeds mach[t]ige land niet aan de artistieke wereld onttrekt. Wat mij betreft, ik word oud - 82 jaar wil wat zeggen - maar ben steeds gezond en wèl, en mijn leven wordt mij geheel opgevrolijkt door een mijner kleindochters Vlielander Hein, die als een allerliefste chatelaine mijn paleis beheert, dat daarenboven nog verlevendigd wordt door mijn zoon Frans, Resident van een Landraad op Java, die hier bij mij aan huis met zijn vrouwtje zijn verloftijd doorbrengt, en die mij nog onlangs een kleindochtertje heeft geschonken. - Ik denk steeds met innig genoegen aan de aangename úúrtjes, die wij te zamen bij uw schildersezel hebben doorgebragt. Wees zoo goed mijne beste groeten aan uw' Heer en Meester overtebrengen. - Steeds van harte uw toegenegen: [J.R.] Couperus’.

Waarschijnlijk heeft Dr. Grandmont eerst gedacht aan een honorarium voor zijn vertaling, maar is Veen daar niet op ingegaan. Daarna heeft Grandmont van Sicilië af aan zijn schoonvader Hubrecht geschreven, dat hij ook wel van dat honorarium af wilde zien. Zo kunnen we de inhoud van Louis Couperus' eerder geciteerde brief aan Veen goed begrijpen: de heer Hubrecht is in opdracht van zijn schoonzoon naar de Surinamestraat gewandeld, om met Louis hierover te praten. Die voelde er natuurlijk wel voor, en vroeg aan Veen er een brief over naar Sicilië te sturen. In een brief van 16 april komt Louis Couperus er nog eens op terug, maar daarna horen we er niets meer over. De verta-

[p. 30]

ling is nooit gepubliceerd, maar onlangs onuitgegeven te voorschijn gekomen uit het archief van de familie Hubrecht.

Wat nu de brief van papa betreft, door de regels heen horen we Louis Couperus zelf spreken. Maar tevens treft ons de aardige toon waarop de vader over zijn zoon praat. Het taalgebruik van John Ricus, met hier en daar wat Frans, gecultiveerd tot op het geaffecteerde af, lijkt verrassend veel op dat van zijn zoon. En wel heel merkwaardig is het, om de vriendelijke oude heer hier te zien als woordvoerder van Louis, zonder een spoor van ironie, dédain of geirriteerdheid in diens richting. Hij schrijft precies op wat deze hem verzocht heeft aan die allerliefste Mevrouw Grandmont te antwoorden. Bovendien blijkt, dat papa alle begrip heeft voor Louis' doen en laten. De auteur móet veel reizen, want zo doet hij nieuwe indrukken op, die zijn werk ten goede komen. En wat het schrijverschap op zichzelf betreft, hierin moet Louis inderdaad maar liever niet gestoord worden, vindt zijn vader, die in alle redelijkheid spreekt van een gekozen, en dus als zodanig te respecteren, beroep. Louis verdient er zijn boterham mee, en papa heeft dat nu volkomen geaccepteerd.

De brief klopt verder precies met de feiten. In mei 1898 vertrekt Couperus naar Engeland, in de voorafgaande winter is hij eerst in Dresden geweest en later in Berlijn. Het is erg jammer, dat er geen brieven van Couperus aan zijn vader bewaard zijn. Wij zouden ons dan een genuanceerder beeld van de relatie tussen hem en John Ricus kunnen vormen. Niets wijst echter in de richting van papa als tiran of autoritaire despoot. Zeer zeker daarentegen had John Ricus een muzische geest. Hoe plezierig is niet het beeld van de oude heer, zittend bij de schildersezel van zijn veel jongere vroegere buurmeisje!

Wij zouden hem daar graag achterlaten, maar onwillekeurig laat dit laatste beeld ons niet onmiddellijk los. Immers, heeft hij bij die ezel wellicht als... model gezeten? Een gedachte die eigenlijk nogal voor de hand ligt. Het Letterkundig Museum bewaart namelijk een groot portret van John Ricus in olieverf. De oude heer is op dat schilderij weergegeven als een innemende grootpapa. Een ideale grootvader voor de zeer vele kleinkinderen van het grote gezin, zo te zien. Het portret is anoniem. Maar Drs. A.V.M. Hubrecht, kleinzoon van P.F. Hubrecht voornoemd, heeft het recent getoetst op een mogelijke toeschrijving aan zijn oudtante, en dit onderzoek is geheel positief uitgevallen. Het portret is met volstrekte zekerheid door mevrouw Grandmont geschilderd, van wie in de familie nog een aantal werken bewaard worden. Het is dus eveneens zeker, dat de desbetreffende zinsnede in de brief inderdaad op het modelzitten voor dit portret slaat.

Uit de briefwisseling tussen Couperus en Veen is recent gebleken, dat Couperus drie weken na de dood van zijn vader in de herfst van 1902 aan een roman Van oude Menschen is gaan denken. Het ligt voor de hand om dan te vermoeden, dat het heengaan van zijn vader juist in deze roman ook sporen zal hebben nagelaten. Met het geschilderde portret voor ons, herinneren wij ons het met veel liefde beschreven uiterlijk van de oude heer Takma: ‘Om den ivoren schedel hing nog een ijle krans haren grijs; geschoren het heele gelaat was het als een verweerd perkament, maar de mond was, om het kunstgebit, jong en lacherig van lijn gebleven en de oogen stonden helder bruin, frisch, zelfs scherp achter zijn bril. Zijn figuur was klein, tenger als van een jong mensch en fijn, en om zijn even gewelfden uitgemagerden rug hing een heel kort veston-jasje: het hing open en tuitte van achteren. De handen, te groot voor 's mans kleinte, geaderd, verzorgd, beefden voortdurend, en een tic was in de halsspier, zoo dat het hoofd schokschouderde een enkelen keer. (...) Als hij zat, zat hij recht, op kleinen stoel, nooit in elkaar, als ware het, steeds op zijn hoede. (...) Hij was ambtenaar geweest in Indië, het laatst Lid van den Raad van Indië, nu reeds jaren lang gepensionneerd’.

Het kleindochtertje waar John Ricus in zijn brief over spreekt, Louise, is in 1901 op vierjarige leeftijd in Indië gestorven. Hij heeft dat dus nog meegemaakt. Maar hoevelen heeft de oude man niet heen zien gaan, en daaronder ook eigen kinderen. Zelf bleef hij tot het einde toe wonen in de Surinamestraat, verzorgd door Marie Vlielander Hein. Het geschilderde portert is ook via de familie Vlielander Hein in het Letterkundig Museum terecht gekomen. Deze situatie, de oude heer in het grote huis en de kordate, veel jongere vrouw die als een ‘allerliefste châtelaine’ het ‘paleis beheert’, herinnert onmiddellijk aan tante Adèle uit Van oude Menschen, zij die met veel liefde de heel oude Takma tot aan zijn dood verzorgt.

En heeft hij misschien ook nog Couperus door het hoofd gespeeld, toen deze in 1897/8 Psyche schreef en publiceerde? We herinneren ons de oude koning, een vreemde figuur zonder echtgenote, die in het prinsesje met de vleugeltjes een uiterst etherisch en fantastisch nakomertje gekregen heeft. Zoals Louis Couperus zelf. De oude koning heeft het allerbeste met zijn lievelingskind voor gehad. Aan haar was het rijk van de Toekomst... Wat zouden we ons bij die grijsaard eigenlijk moeten voorstellen, en wie was het, die met Couperus' toekomst altijd het beste heeft voorgehad?