De Revisor. Jaargang 5

[p. 48]

Riemer Reinsma
Een kunstzon in het noorden

Hoe realistisch is realistische kunst?

Zoals bekend hebben de meest uiteenlopende schilders als Titiaan, Bruegel, Cézanne zich als het zo uitkwam weinig gelegen laten liggen aan de werkelijkheid. Bijvoorbeeld waar het de lichtbehandeling betreft. Zo liet Pieter Bruegel de Oudere in het schilderij Spreekwoorden het licht enerzijds vanaf de vóorkant - van de toeschouwer uit dus - op de gebouwen en mensen vallen, terwijl hij anderzijds, boven de horizon, de zonneschijf toonde.

Een tweede voorbeeld: in 1827 attendeerde Goethe zijn vriend Eckermann erop dat een bepaalde ets een onlogische lichtvoering vertoonde. Op die ets, een landschap met op de voorgrond een aantal landarbeiders, worden de mensen ‘van voren’ belicht, dus net als bij Bruegel. Ze steken daardoor scherp af tegen de schaduw die een achter hen staande bomengroep naar voren werpt.¹ Afgezien van de lichtbehandeling zijn er natuurlijk heel wat gevallen te noemen van realistische schilderijen met ‘verzonnen’ elementen. De 17e-eeuwer Anthonie Waterloo beeldde de stad Utrecht af zó als je die destijds vanaf de eerste omloop van de Domtoren kon zien liggen. Maar wat deed hij met de voorgrond? Daar tekende hij niet die omloop, maar een heuvel met een boom erop. Het eigenaardige is, dat de rest van de tekening wèl zeer nauwkeurig met de werkelijkheid overeenstemde.²

Iets soortgelijks doet zich voor bij een schilderij van Daniël Vosmaer. Het is een gezicht op Delft, uit 1663, met op de voorgrond een loggia die overduidelijk aan de Italianiserende fantasie van de kunstenaar ontsproten is. Ook stadsgezichten, een kunstgenre dat je toch niet gauw van buitensporigheden of grillen zou verdenken, plachten dus niet altijd helemaal naar het leven te worden afgebeeld. Ook hier wordt er eigenzinnig omgesprongen met het licht (in de rest van dit stuk beperk ik me tot dat aspect van de zaak). De catalogus van Noordnederlandse stadsgezichten laat daar, zonder het verschijnsel overigens expliciet te vermelden, een paar voorbeelden van zien.³ Claes Jansz Visscher maakte omstreeks het jaar 1810, zittend op de hoek van de huidige Lindengracht en de Lijnbaansgracht (Amsterdam) een pentekening van het Karthuizer klooster. Hij keek daarbij in zuidelijke richting, hetgeen hem echter niet verhinderde de frontaal naar hem toe gekeerde muren van de gebouwen in het zonnetje te zetten, hiermee implicerend dat de zon in het noorden stond.

Nauw verwant met de stadsgezichten, en daarvan vaak bijna niet te onderscheiden, zijn de oude topografische kaarten. In de zestiende eeuw (en daarvóór) werden - anders dan nu - de topografische kaarten meestal niet in het platte vlak uitgevoerd - een huis weergegeven als een rechthoek, vierkant enz. - maar in drie dimensies; en de vorm die daarbij het meest gekozen werd, was het vogelvluchtperspectief. De cartograaf suggereerde op die manier dat hij ‘op een hooggelegen punt schuin boven het gebied heeft zitten tekenen’.⁴

Net als bij de stadsgezichten is ook hier duidelijk te zien dat de kunstenaar de stand van de zon aan zijn laars lapt. Jacob de Gheyn II graveerde in 1598 een plattegrond van Schiedam in vogelvlucht, waarop - te oordelen naar de richting van de schaduwen - de zon in het noorden vertoeft. En zo zijn er meer gevallen te noemen.

Iets gecompliceerder ligt de zaak bij een pentekening van Hans Bol waarop de Grote Markt in Bergen op Zoom is uitgebeeld (1580). De prent geeft een frontale blik op de oostelijke wand van het plein. De schaduwen van de mensen op het plein vallen naar links. Alles lijkt dus in orde maar... de prent geeft het plein in spiegelbeeld weer.⁵ Conclusie: ook hier een noorderzon.

Bij de topografische kaarten en trouwens bij de cartografie in het algemeen, heeft er in de loop der tijden een opvallende ontwikkeling plaats gevonden voor wat de lichtvoering betreft. In de 16de en 17de eeuw bestonden er op dit gebied nauwelijks vaste regels. Op de kaart van ‘Africa Minor’ in Sebastian Münsters editie van de Geographia van Ptolemaeus (1540) komt het licht uit het oosten.⁶ Dat is te zien doordat de bergen, die min of meer als kegels, piramiden getekend zijn, aan de westkant gearceerd zijn. Maar in diezelfde Ptolemaeus-editie bevindt zich een kaart van Engeland

1 R. Arnheim, Art and visual perception. A psychology of the creative eye. The new version. Berkeley/Los Angeles 1974 (University of California Press), p. 323 (Goethe's brief aan Eckermann) en p. 478 (Bruegel).

2 Opkomst en bloei van het Noordnederlandse stadsgezicht in de 17de eeuw. Amsterdam/Toronto 1977 (Amsterdams Historisch Museum/Art Gallery of Ontario) p. 186, met reproduktie.

3 Opkomst en bloei enz., p. 182, met reproduktie.

4 Opkomst en bloei enz., p. 69.

5 Opkomst en bloei enz., p. 80, met reproduktie.

6 R.A. Skelton, Decorative printed maps of the 15th to 18th centuries. London 1965, kaart 5.

[p. 49]

Daniel Vosmaer, Gezicht op Delft, 1663; Stedelijk Museum ‘Het Prinsenhof’, Delft.

met bergen die aan de noordzijde gearceerd zijn. Een bijkomende bijzonderheid van deze kaart is nog dat hij op het oosten georiënteerd is; je ziet Engeland nl. ‘op z'n kant’ met Schotland links en de zuidkust rechts. De arcering op de bergen is hier dus aan de linker kant van de kegels.

Weer een andere lichtval zien we in de Ptolemaeus-editie van Mercator (1578). Het betreft hier de kaart van Zuid-Oost-Azië. De bergrichels zijn dit keer weergegeven met de schaduw aan de zuidkant: zon pal in het noorden. En zo zijn er nog veel meer varianten (zon in het westen, zuidwesten enz. enz.)

Een tweede punt waar in de 16de en 17de eeuw een soort willekeur heerste, was de oriëntatie van de kaarten (bij een op het oosten georiënteerde kaart ligt het oosten aan de bovenkant, bij een op het noorden georiënteerde kaart ligt het noorden boven enz.). Het was nog volstrekt niet algemeen gebruikelijk een kaart op het noorden te oriënteren. Deze conventie kwam pas in de loop van de 18de eeuw in zwang. Ook wat de lichtvoering betreft kwamen er pas naderhand min of meer vaste regels. Wie in de Bosatlas, of in een andere atlas die bergen of bergruggen in reliëf aangeeft, een kaart raadpleegt van (bijvoorbeeld) Zwitserland, merkt dat het zonlicht uit het noordwesten op de berghellingen valt.

Het is niet helemaal duidelijk waar die laatste conventie (het licht uit het noordwesten) zijn oorsprong heeft. Er zijn verscheidene - zij het onderling verband houdende - hypothesen naar voren gebracht. De eerste hypothese houdt in dat de tekenaar zijn lichtbron - gezien de naar rechts verlopende schrijfrichting - meestal aan de linker kant heeft (vooral wanneer hij rechtshandig is) en dat hij daarom sterk geneigd zou zijn de schaduw naar rechts te laten vallen.⁷ Tweede hypothese: een schaduw aan de linker kant van een figuur zou suggereren dat die figuur hol is, een schaduw rechts daarentegen zou een bolle vorm suggereren.⁸ Ook dit zou een gevolg zijn van de naar rechts verlopende schrijfrichting.

7 Skelton p. 11. Zie ook E.H. Gombrich, Art and illusion, New York 1960, p. 270.

8 Gombrich p. 270 merkt opdat deze voorkeur voor schaduwing naar de rechterkant aangenomen moet worden voor schilderijen, tekeningen (enz.) in-het-algemeen.

[p. 50]

Claes Jansz. Visscher, Het Karthuizerklooster te Amsterdam, omstreeks 1610; verzameling Mr. Chr.P. van Eeghen, Amsterdam.

meiringen-hasliberg-bahnen

Het is niet met zekerheid uit te maken of één - dan wel beide - hypothese(n) juist is resp. zijn. Wel is het natuurlijk mogelijk na te gaan of er ook in het oude kaartenmateriaal, van voor de tijd dat er vaste regels waren, een sterke voorkeur merkbaar is voor een belichting van links of linksboven. In dat geval zou althans het causale verband met de schrijfrichting in ieder geval enige steun krijgen. Een klein onderzoekje op een aantal oude kaarten lijkt dit inderdaad te bevestigen. Van de 46 onderzochte kaarten⁹ uit de tijd van 1478 tot 1737 hebben er 41 de schaduw aan de rechter kant terwijl maar 5 stuks de schaduw links hebben.

Kaartenmakers van nu hebben dus - uiteraard veel meer dan andere tekenaars, schilders enz., de neiging hun afbeeldsels te laten beschijnen door een in het noordwesten gedachte lichtbron. In sommige gevallen trouwens is die lichtbron niet alleen in het noordwesten gedacht maar daar zelfs feitelijk aanwezig: namelijk tijdens het maken van de kaart. Bepaalde kaarten komen tot stand doordat men een van tevoren geboetseerd landschap, overeenkomend met het te cartograferen gebied, natekent of fotografeert; en in zo'n geval pleegt men het maquettelandschap te beschijnen met een elektrische lichtbron in het noordwesten.

Een dergelijke tegennatuurlijke lichtval lijkt geheel onschuldig. Toch kan hij voor een zeker type kaarten vrij hinderlijke consequenties hebben; namelijk voor toeristische kaartjes van berggebieden. Menig Alpendorp dat zich in een riante ligging op de zonnige zuidflank van een bergmassief mag verheugen, zou - bij toepassing van de noordwestbelichting - op de reliëfkaart een in het halfduister gehulde gribus lijken.

In zulke gevallen kruipt het bloed uiteraard waar het niet gaan kan, en zal iedere rechtgeaarde vvv-cartograaf de natuur verkiezen boven de leer. Op een folder van het ski-gebied rondom Meiringen-Hasliberg (Zwitserland) zien we dit plaatsje zonovergoten tegen de achtergrond van een sneeuwwitte, fel glinsterende zuidhelling liggen.

9 Zie hiervoor in Skelton de kaarten 1, 5, 6, 9, 10a, 12, 13, 17, 18-22, 25-29, 32-38, 42, 43, 49, 50-52, 54, 56, 57, 60-62, 69, 71, 73, 77.