Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2008-2009

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2009
Dankwoord door Arnold Heumakers

De essayistiek is in Nederland geen genre dat veel lezers trekt. Een essaybundel die een bestseller wordt - het is al heel lang niet meer gebeurd. Ook mijn essaybundel De schaduw van de Vooruitgang heeft maar een kleine, zij het ongetwijfeld zeer selecte groep lezers gevonden. En de laatste exemplaren, die kennelijk van plan waren samen oud te worden in het Centraal Boekhuis, is simpelweg de wacht aangezegd; ze zijn, alweer een paar jaar geleden, verramsjt. Met als gevolg dat ik vandaag een prijs in ontvangst mag nemen voor een boek dat niet meer bestaat, althans niet meer in de boekhandel. Dat vervult mij, zoals dat zo mooi vaag heet, met gemengde gevoelens, die alle kanten op kunnen gaan.

Ik zou nu bijvoorbeeld los kunnen barsten in een woedende tirade tegen de onverschilligheid van het publiek dat in een nobel en uitdagend genre als het essay geen enkel belang stelt. Men houdt er blijkbaar niet van om zelf te denken of met een auteur mee te denken - voor beide zaken is het essay bij uitstek geschikt. Het verschaft een belangeloze verdieping, naast en soms tegenover de aandrang van de directe actualiteit. In een essay kan openlijk getwijfeld worden, gewikt en gewogen, niet omwille van het resultaat maar omwille van het wikken en wegen, omwille van de twijfel en het denken zelf. Dat men daar de schouders over ophaalt, het is een teken aan de wand.

Dit alles zou ik kunnen zeggen, en nog veel meer in dezelfde trant, maar ik doe het niet. Zo'n tirade laat ik graag over aan Jeroen Brouwers, een laureaat die mij is voorgegaan; hij zal er vast iets spetterends van maken. En u zult het van harte met hem eens zijn, net als ik zelf trouwens. Maar als dat zo is, wat heeft zo'n tirade dan nog voor zin, behalve dat we ons gemoed weer eens hebben gelucht?

Er is ook nog een andere reden waarom ik mij niet zal wagen aan een dergelijke tirade. Wie mijn essaybundel gelezen heeft, kent die reden. In De schaduw van de Vooruitgang lever ik kritiek op de cultuurkritiek, en de tirade die ik op het oog heb zou van hetzelfde cultuurkritische laken een pak zijn. Ik zal mijn kritiek nu niet herhalen, maar zij schept wel verplichtingen, in elk geval voor de auteur. Na deze bundel kan ik het mij niet meer permitteren om welbewust en tot ons aller vermaak in de valkuilen te springen die ik zelf in kaart heb gebracht.

Dat betekent dat ik mijn dankwoord zal gebruiken waarvoor het bedoeld is, namelijk om dank te zeggen. In de eerste plaats aan mijn uitgever Querido, die mijn essaybundel toch maar heeft uitgegeven, tegen de culturele tijdgeest in; in het bijzonder dank ik mijn vriend en redacteur, Anthony Mertens, die zich vlak vóór zijn dood nog in de bekroning heeft kunnen verheugen. Verder dank ik de jury die zo goed is geweest om mijn boek uit te kiezen, en het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde dat met deze keuze heeft willen instemmen. En ik dank dr. C.J. Wijnaendts Francken, zonder wie de hele prijs niet had bestaan.

Ik beschouw hem een beetje als de redder van mijn boek. Niet dat ik u nu een herdruk van mijn essaybundel kan aankondigen, want Querido is wel goed maar niet gek. Maar toch heb ik de indruk, hoe zal ik het zeggen, dat de eer is gered - dankzij dr. C.J. Wijnaendts Francken.

Ik moet bekennen dat ik de naamgever van de prijs, voordat ik hem won, alleen kende in die nominale hoedanigheid. Sindsdien heb ik me een beetje in hem verdiept, uit een niet meer geheel belangeloze nieuwsgierigheid. Tot mijn verrassing zag ik dat dr. Wijnaendts Francken, hoewel van huis uit bioloog, zich met allerlei denkers en schrijvers heeft ingelaten die ook mij dierbaar zijn. Hij schreef boeken over Hume, Voltaire en Bayle, Schopenhauer, Goethe en oude moralisten als Montaigne en Coornhert - om mij nu even te beperken tot de auteurs over wie ik ook wel eens iets op papier heb gezet. Zoiets schept een band, die mijn plezier in de prijs alleen maar vergroot.

Natuurlijk zijn er ook verschillen. Dr. Wijnaendts Francken is ook de auteur van boeken met titels als Lijkverbranding, Het vraagstuk der sexueele voorlichting en De evolutie van het huwelijk - dat zal ik hem niet gauw nadoen. Daar staat tegenover dat zijn huwelijk in een scheiding eindigde en dat ik nog steeds gelukkig getrouwd ben, iets waarvoor ik in de eerste plaats - we zijn nu toch bezig - mijn vrouw Barbara wil danken. Zonder haar was mijn leven wellicht verzonken in lethargie en wereldvreemdheid. Dus de prijs is niet in de laatste plaats ook háár verdienste.

Vergeleken met dr. Wijnaendts Francken blijft mijn productie beschamend mager, ik zal het niet ontkennen. In het Levensbericht van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde dat na zijn dood in 1945 werd gepubliceerd, lezen we: ‘Iets bestudeeren beteekende voor Francken: er een boek over schrijven.’ Zelf vind ik studeren misschien wel het aangenaamste wat er in het leven te doen valt, mijn probleem is dat er vervolgens ook nog een boek over moet worden geschreven. Vandaar dat de krant met

zijn opzwepende deadline voor mij bijna een noodzaak is om tot iets te komen en vandaar dat het essay mijn natuurlijke genre is geworden. De schijnbare voorlopigheid ervan komt tegemoet aan mijn studieuze inslag: het onderwerp hoeft godzijdank niet uitputtend te worden behandeld, er blijft altijd nog wel iets te studeren over.

Met zo'n instelling en met het resultaat ervan trek je alleen niet gauw een groot publiek. Ook dr. Wijnaendts Francken worstelde met dit probleem, in weerwil van zijn ontzagwekkende productie. Hij heeft het opgelost door de naar hem vernoemde prijs in het leven te roepen. Alle getuigen die ik heb geraadpleegd zijn het er over eens dat verlangen naar roem zijn belangrijkste motief moet zijn geweest. Eén van hen stelt zelfs voor dr. Wijnaendts Francken uit te roepen ‘tot schutsheer van alle harde werkers die zich miskend voelen’.

Het is een interessant voorstel, maar het hier te steunen zou, denk ik, niet getuigen van grote erkentelijkheid. Daarom wil ik mij er bij deze uitdrukkelijk van distantiëren. Als eeuwig studerende essayist kan ik mij moeilijk een harde werker noemen en op de vraag of ik mij miskend voel, moet het dankbare antwoord luiden: na vandaag niet meer.