De Revisor. Jaargang 3

[p. 10]

Koos Roos
Lente in Praag

9 mei 1974. Het is lente in Praag. Partijleider Husak heeft vandaag het eerste deel van de nieuwe ondergrondse officieel in gebruik gesteld.

Het is druk in Praag, althans in het centrum, op het Wenceslasplein, waarin 1968 troepen een einde maakten aan een lente. Zoals ook in 1849 troepen een einde maakten aan weer een andere lente. In Boeda Pest.

Ik zit in het café van het Jaltahotel en kijk uit over het plein, versierd met vlaggen, alle verkeer is stilgelegd vanwege die nieuwe ondergrondse.

Ik heb om half drie een afspraak met iemand, het is nu half twee.

Zoals altijd als ik wacht, zit ik te lezen. Ik lees overal, in de tram, in de trein, in wachtkamers, op vliegvelden, op de rechtbank, tijdens de lunch en tijdens het scheren. Ik heb altijd een pocketboek in mijn zak en zodra ik even moet wachten sla ik het open bij het snippertje, dat als boekenlegger fungeert, en ik lees met volledige concentratie. Als ik bij een goeie passage opkijk om wat na te smullen, zie ik niets van datgene waar ik naar kijk. Op die concentratie, die bijna bewusteloosheid, was ons spel gebaseerd.

Ik weet niet of ik er wel goed aan doe dat allemaal op te rakelen, maar toen ik bij bewustzijn kwam, zat hij tegenover mij.

Ik had hem bijna 25 jaar niet gezien.

Hij was dikker geworden, wie niet, en zijn haar was grijs hier en daar. Hij zat op dezelfde manier zoals hij dat vroeger deed, als je op het terras van American of het Lido zat.

Als ik dan zat te lezen, kwam hij zonder groet en zonder geluid heel stil zitten, en wachtte hij net zo lang, tot ik uit mijn boek opkeek en hem toevallig zag. Hij keek altijd heel ernstig. Dat was zijn vorm van ingehouden pret, dat je zelfs aan zijn ogen niets van een glimp kon zien.

Als ik hem dan aankeek zei hij nooit iets van een groet of zo, maar altijd een zin, die duidde op het voortzetten van conversatie, altijd een zin, die alleen maar een antwoord of reactie kon zijn op iets wat al gezegd was.

Zo'n zin die begint met ‘But’ of met ‘Anyway’. Hij zei bijvoorbeeld: ‘On the contrary Christendom will be annihilated within 50 years’. ‘Annihilated’ zei hij niet omdat hem dat makkelijk in de mond lag, hij moest zijn spreekritme zelfs syncoperen om het woord zonder verspreking te kunnen zeggen.

Soms dacht ik dat hij zulke woorden opzettelijk gebruikte om een beetje minachtend over het Engels te doen, alsof hij zeggen wou, dat het Engels daar geen inheemse woorden voor had.

Mijn rol in dit spel was om een onmiddellijke reactie te geven, die voor de argeloze toehoorder een natuurlijk vervolg op het voorgaande moest schijnen, en zonder aarzeling, zonder pauze discussieerden we door, over de meest vreemde dingen, altijd diepgaand, vaak verhit.

In het begin ging dat tamelijk geïmproviseerd. Later, ik geef het toe, kwam er voorbereiding en planning aan te pas, tenminste ik zorgde altijd, dat ik vier of vijf antwoorden klaar had, die ik kon gebruiken, als hij mij aansprak, en ik ben ervan overtuigd, dat hij ook zorgvuldig zijn openingszinnen voorbereidde, hoewel we daarover nooit gesproken hebben. Hij had het natuurlijk het makkelijkst, want hij had de openingszin, ik moest altijd reageren. Hij kon zelfs voor zijn repliek drie of vier bruikbare alternatieven in voorraad nemen.

Toen ik na 25 jaar, op 9 mei 1974, uit mijn boek opkeek, zat hij daar, rechtop, heel stil, heel ernstig. Hij tilde zijn arm op, hij stak zijn hand uit. Een ogenblik was ik bang dat hij mij zou groeten, maar gelukkig kromde hij pink, ringvinger en middelvinger, vouwde zijn duim over de middenvinger, zodat zijn wijsvinger in mijn richting wees.

Ik heb Shyam altijd beschouwd als een symbool van alles wat de Arabieren aan waardigheid bezitten. Dat was op zichzelf niet logisch, want hij had de Perzische nationaliteit, was geboren in Pakistan en woonde meestal in Indonesië. Het feit, dat hij Islamiet was, is waarschijnlijk de verklaring voor mijn visie.

Ik had hem leren kennen via een vriendin in de tijd dat hij in Amsterdam studeerde. Hij redigeerde toen praktisch in zijn eentje het blad Modern Islam, dat hij op de een of andere manier over de hele wereld verspreidde. Ik was toen aan een van mijn vergissingen bezig en studeerde politieke en sociale wetenschappen, dat heette de zevende faculteit. Hij kreeg mij zover, dat ik een scriptie omwerkte tot een artikel in Modern Islam over Christian European Parties. Hij sprak slecht of lie-

[p. 11]

ver gezegd nauwelijks Nederlands.

Toen hij mijn pathologische concentratie eenmaal had ontdekt, was hij op een dag met ons spel begonnen. Ik was er meteen op ingegaan en nu, 25 jaar later, zat hij volkomen onverwacht tegenover mij, op een drukke lentedag in Praag, en hij zei: ‘Elucidate’.

Dat lijkt erg simpel, het lijkt misschien zelfs, dat hij het mij te makkelijk maakte, maar ik denk eigenlijk, dat het geraffineerde opzet was. Hij hoopte, dat juist één enkel, simpel woord mij ertoe zou brengen uit mijn rol te vallen.

Ik moet zeggen, dat het ook buitengewoon moeilijk was. Ik onderga zo'n moment als een hevige emotie. Als ik aan die emotie had toegegeven, zou ik zijn opgesprongen en ik zou hebben gejuicht, of gehuild, en geroepen, dat dan toch alles niet tevergeefs geweest is, dat het leven toch de moeite waard is, dat oorlogen en rampen niet voor niets zijn gestreden en geleden.

Dus ik keek hem kalm aan en zei: ‘... neen, laat ik eerst iets anders vertellen.’

Het zou oneerlijk zijn nu net te doen, alsof ik ter plaatse een antwoord bedacht. Ik was wel degelijk voorbereid op zijn plotseling opduiken. Ik had, toen hij naar Indonesie terugging in 1950, mij erop voorbereid, dat ik hem ooit nog eens zou terugzien en daarom had ik een stuk of vijf zinnen klaar. Geen van die zinnen vond ik ooit volmaakt, dus ik bleef in de loop der jaren telkens nieuwe bedenken.

Totdat ik, in 1958, in Londen was.

Ik liep in die tijd een stage bij een Londens solicitorskantoor. De partner voor wie ik werkte kreeg op een dag een drukker bij zich. Zijn verhaal kwam hierop neer: Hij was benaderd door een meneer uit Indonesie, die hem namens Sjaffroeddin, premier van de rebellenregering in Padang en (oud) gouverneur van de Centrale Bank in Indonesie, had verzocht bankbiljetten te drukken volgens een eigen ontwerp ten behoeve van de rebellen, die in de door hen veroverde gebieden een eigen geldcirculatie wilden creëren.

Vraag: Als die opstand mislukt, kan dan de Republik Indonesia mij aansprakelijk stellen voor de schade, die deze geldcirculatie aan de economie heeft toegebracht.

Het klinkt nu allemaal even belachelijk en operetteachtig. We zijn die hele opstand inmiddels vergeten. In de geschiedenisboeken wordt ze niet eens meer vermeld. Wie weet nog, dat Mohammed Hatta in december 1956 zich verbitterd uit de regering terugtrok, omdat hij de overheersing door de Javanen niet langer aankon? Wie herinnert zich nog de naam van Ventje Soemoeal, rebellenleider op Celebes, wie weet nog van de opstand op Sumatra. Wie weet nog, dat ook toen, in de lente van 1958, troepen een einde maakten aan een illusie?

Maar op 16 februari 1958, een dag nadat Sjaffroeddin de ‘Revolutionaire Regering van Indonesie’ had geïnstalleerd, zat een Engelse drukker met het probleem: Wat kan mij gebeuren als ik bankbiljetten voor die lui druk?

Wij kwamen toen op tafel met een uitspraak van de Court of Chancery in de zaak van The Emperor of Austria v Day and