De Revisor. Jaargang 2

[p. 62]

F. Balk-Smit Duyzentkunst
Geschonden existentie bij Leopold
geobserveerd aan een ongrammaticale woordgroep

1. Het vooroordeel: ‘Analyseren is ontluisteren’.

Jaren geleden publiceerde ik een stukje taalbeschouwing¹ naar aanleiding van de zin ‘Ik heb zo'n trek in meeuw!’, door tussenkomst van Simon Carmiggelt ontsproten aan het brein van een poes. Dat werd me kwalijk genomen door Willem Wittkampf. Hij vond het heiligschennis dat ik door ontrafeling van een nietig detail uit het rijke werk van de meester diens grandioze humor zou willen doorgronden. Ik heb me dat aangetrokken² om enige redenen. Ten eerste ben ik een bewonderaar van Carmiggelt. Ten tweede liet destijds ook ‘Willem’ (van de interviews) mij niet onverschillig. Afgezien daarvan had mijn kurkdroge betoog niet ten doel de specifieke Kronkel-subtiliteit te ontraadselen, dat verzon Willem helemaal zelf. Ten slotte, but not least:

Ik vind het helemaal geen heiligschennis als iemand Welk Groot Kunstwerk Of Welke Menselijke Uiting Dan Ook, systematisch, zakelijk, technisch, wetenschappelijk, benadert. Bovendien acht ik het niet uitgesloten dat zo'n benadering bijdraagt tot inzicht in de karakteristiek van dat werk, en er bepaalde verklaringen van kan bieden, zonder dat er van ontluistering sprake is. Als men door zorgvuldig observeren er achter komt hoe bijen aan elkaars ‘dans’-wijze gewaarworden waar zich honing bevindt, heeft men wel iets ontdekt, iets ‘opgelost’, maar daardoor wordt niet het bijen communicatieproces minder mysterieus. Bovendien leveren oplossingen nieuwe raadsels.

Hetzelfde geldt voor nauwkeurige analyses van kunstwerken, bijvoorbeeld van poëzie. (Maar er blijven altijd mensen die het hinderlijk vinden te vernemen dat de mens voor negentig procent uit water bestaat.)

Ik zal trachten aan te tonen dat een grammaticale analyse, even toegespitst en microscopisch als in het ‘meeuw’-geval, een aspekt van een gecompliceerd en uitzonderlijk poëtisch oeuvre kan verklaren.³

Mijn betoog dient tweeërlei doel: het verhelderen van een incidenteel gedicht, en: het demonstreren dat er een causaal verband kan zijn tussen intense reacties, door poëzie bij lezers gewekt, en een op het oog minuscule taalkundige bijzonderheid, die als één der kenmerken van een bepaald auteur kan gelden, in dit geval van J.H. Leopold. Waarschijnlijk ten overvloede, maar volledigheidshalve, stel ik dat hier sprake is van een subliem dichterschap. Dat is niet alleen veler en mijn overtuiging; een soort van extern ‘bewijs’ ligt in het feit dat Leopold, zoals Carmiggelt het uitdrukt, is ‘gedundrukt door Van Oorschot’.⁴

1 F. Balk-Smit Duyzentkunst. De grammatische functie. Methode van grammaticale analyse, aan het Nederlands gedemonstreerd. Groningen, 1963. Blz. 140-141.

2 Zozeer, dat ik geen aantekening hield van de plaats waar genoemde bedenkingen zijn vastgelegd. Ik vermeld ze toch, omdat ze representatief zijn voor de vaak gehoorde emotionele opvatting dat een zakelijke analyse aan de waarde van een kunstwerk (of van b.v. menselijke relaties) afbreuk doet.

3 Dit artikel is de neerslag en uitwerking van een onderzoekje dat ik in 1968 samenvatte in ‘Steunpunten tekstinterpretatie’, een interne publikatie van het Instituut voor Neerlandistiek, Universiteit van Amsterdam.

4 Een zojuist verscheiden ‘minor poet’, verbaasd en verheugd over de égards waarmee hij aan de hemelpoort wordt ontvangen,
‘zag zich al gedundrukt door Van Oorschot
en mompelde: ‘Ga ik dan niet teloor God?’
(Karel Bralleput. Al mijn gal. Raillerende rijmen. Amsterdam, 1954.³ Blz. 23)

2. Taalkundige implicaties van ‘een sneeuw’.

Leopold schreef een zin die precies de grammaticale tegenhanger is van (1) *Ik heb zo'n trek in meeuw!⁵, namelijk:

(2)	*Een sneeuw ligt in den morgen vroeg onder de muur aan,

Zin (2) is de aanvang van het volgende vers:

Een sneeuw ligt in den morgen vroeg
onder de muur aan, moe en goed
beschut en een arm kind komt toe
en staat en ziet en met zijn voet

gaat het dan schrijven over dit
prachtige vlak en schuifelt licht
bezonnen en loopt door, zijn mond
trilt in het donker klein gezicht.⁶

Beide zinnen, (1) en (2) zijn ongrammaticaal, (1) doordat een lidwoord ontbreekt en (2) doordat er een lidwoord staat. Dat heeft konsekwenties voor de presentatie van de twee zaken in kwestie, welke zijn: een specifiek soort door een poes begeerd voedsel en een hoeveelheid neergevallen sneeuw. Grammaticale versies zouden luiden:

(1a)	Ik heb zo'n trek in een meeuw!
(2a)	Sneeuw ligt in den morgen vroeg onder de muur aan,

(nu even daargelaten dat onder de muur aan ook niet bepaald grammaticaal te noemen is).

Eveneens grammaticaal zouden zijn:

(1b)	Ik heb zo'n trek in	de	)
		die	) meeuw!
		etc.	)

en:

(2b)	De	)
	Die	) sneeuw ligt in den morgen vroeg/onder de muur aan,
	etc.	)

5 Een asterisk (*) vóór een zin is het taalkundige symbool voor ‘ongrammaticaal’, een sleutelbegrip dat in de transformationeel generatieve taalwetenschap voor technische doeleinden routineus gehanteerd wordt, maar dat als zgn. intuïtieve notie zo veel problemen oplevert dat het, na Chomsky's introductie in 1957, alweer jarenlang in z'n eigen tegendeel is verkeerd. Op het verloop van mijn betoog heeft één en ander geen invloed.

6 J.H. Leopold. Verzameld werk I. Verzen. Fragmenten. Amsterdam, 1967. Blz. 58.

[p. 63]

Klaarblijkelijk is er iets met het lidwoord van onbepaaldheid (‘een’), dat vooral de aandacht verdient, ‘de sneeuw’ immers is grammaticaal. Het ontbreken van enig lidwoord vóór ‘meeuw’ veroorzaakt ongewone informatie over deze vogelsoort, de aanwezigheid van juist het lidwoord ‘een’ veroorzaakt ongewone informatie over sneeuw die ergens gevallen is.

Om de ongewoonheid te kunnen verklaren staan ons drie faktoren ter beschikking.

1.	de semantische^7 aard van het substantief;
2.	de semantische aard van het lidwoord;^8
3.	de semantische konsekwenties van de combinatie van 1 en 2.

7 ‘Semantisch’ wil zeggen: De betekenis betreffend in de ruimste zin.

8 Over de traditionele strekking van de term ‘lidwoord’ die ik hier op het oog heb kan geen misverstand bestaan. De term ‘substantief’ kan evenmin grote moeilijkheden leveren. Maar uitdrukkelijk zij vermeld dat ik eigennamen (die traditioneel een subklasse van substantieven vormen) van deze beschouwing uitsluit.

Ad 1

Het Nederlands kent, dat is eenvoudig vaststelbaar, tenminste twee klassen van substantieven, A die waarbij onder bepaalde omstandigheden⁹ het lidwoord weglaatbaar is en B die waarbij dat niet het geval is. Voorbeelden:

A:	sneeuw	B:	meeuw
	zand		brief
	goud		tas
	spijt		som
	rook		cijfer
	afval		bedrag
	haast		speld
	melk		beker
	lawaai		lucifer

Kenmerkend voor groep A is dat de combinatie met het lidwoord ‘een’ ongrammaticaal is: *een sneeuw, *een zand.

Er zijn (zoals vrijwel altijd wanneer het om indelingen gaat) talloze grens- en twijfelgevallen, èn er zijn substantieven die duidelijk beide mogelijkheden bezitten, zoals ‘kaas’, ‘water’, ‘kip’, ‘vis’, ‘verlangen’, ‘taal’, maar dat doet er nu niet toe: ‘meeuw’ en ‘sneeuw’ zijn evidente gevallen. De evidente A- en B-substantieven¹⁰ onderscheiden zich van elkaar op een markant semantisch punt. Bij de B-rij is in de betekenis van de substantieven zelf opgesloten dat er sprake is van een eindig, een begrensd gegeven, van iets dat niet vatbaar is voor onbeperkte uitbreiding in ruimte of tijd. Dingen waarvan b.v. de vorm dwingend vastligt, zodat ze gemakkelijk te tekenen zijn, vinden hun optimale aanduiding in een B-substantief. Natuurlijk zijn er duidelijke tekeningen te maken bij A-woorden, daarbij echter is de vorm, de onderlinge dimensieverhouding, niet dwingend bepaald, maar willekeurig, en afhankelijk van een andere: de vorm van een begrensde hoeveelheid melk hangt af van de plaats waar de melk zich bevindt, een beker, een fles; hetzelfde geldt voor zand, voor sneeuw. Tot de betekenis van zulke woorden behoort de notie zonder vaste grenzen in ruimte of tijd. Vandaar dat de combinatie met ‘oneindig veel’ geen enkel probleem oplevert: ‘oneindig veel sneeuw’, ‘oneindig veel zand’, ‘oneindig veel lawaai’ etc. Grenzen in ruimte en tijd zijn niet aan te geven, de hoeveelheid is onafzienbaar, of: het gebeuren houdt nooit op. Bij de B-woorden resulteert de combinatie met ‘oneindig

Leopold omstreeks 1900.

veel’ in ongrammaticaliteit: *‘oneindig veel meeuw’, *‘oneindig veel brief’, *‘oneindig veel tas’ etc. Natuurlijk zijn zulke ongrammaticale combinaties best interpreteerbaar, maar alleen onder een of ander specifiek voorbehoud, b.v. dat één element uit de woordbetekenis geëlimineerd moet worden, miskend, tenietgedaan, namelijk de notie begrensd, eindig.

In taalgebruik wordt er met die substantiefbetekenissen iets gedaan; zij funktioneren. Dat wil o.a. zeggen dat de ontvanger, de poëzielezer in ons geval, uitgaande van de veronderstelling dat het gaat over ‘iets’ (een ding, een gebeuren, een gevoel, een ervaring, of wat dan ook), over dat ‘iets’ een nader te determineren informatie krijgt. Op grond van een gebruikt substantief x weet de lezer (hij neemt het althans vooralsnog aan) dat het ‘iets’ in kwestie bepaalde eigenschappen bezit. B.v. dat het kan vliegen als er ‘meeuw’ staat, of dat het wit is als er ‘sneeuw’ staat. Voorts weet hij dat het door die eigenschappen is onderscheiden van alles wat die eigenschappen niet bezit, van alles wat niet-x is. Meer kennis bezit hij niet; ik bedoel: meer dan deze kennis over het ‘iets’ kan hij niet ontlenen aan het gebruikte substantief. Tot zover is het betrekkelijk eenvoudig. Het beweerde geldt voor ieder gebruikt substantief.

9 Het precies aanduiden en vastleggen van die omstandigheden lijkt mij in dit kader niet nodig. Maar dát er specifieke condities in aanmerking genomen moeten worden, wil men die twee klassen van substantieven optimaal rechtvaardigen, blijkt uit het eenvoudige feit dat er ook voorwaarden zijn waaronder van beíde klassen geldt dat het lidwoord kan wegblijven, b.v. in een opsomming zoals in dit artikel gegeven wordt, of in ander taalbeschouwelijk taalgebruik.

10 In ‘Syntaxis’ (1968) introduceren Kraak en Klooster de termen ‘telbaar’ en ‘niet-telbaar’ voor resp. de B- en de A-substantieven. Het zou te ver voeren om in dit artikel volledig te verantwoorden waarom ik die term niet overneem. Maar ik kan niet laten een kleine aanloop in die richting te nemen. Kraak en Klooster spreken van ‘telbare en niet-telbare substantieven’, en voor de door hen nagestreefde taalbeschrijving is die terminologie bruikbaar. Voor het soort inzicht dat mij als doel voor ogen staat is zij dat echter niet, onder andere omdat niet de telbaarheid van de substantieven in het geding is, maar van ‘zaken’ waar zij naar verwijzen. (A. Kraak en W.G. Klooster. Syntaxis. Culemborg, [1968]. Blz. 63-64.)

Ad 2

Enige complicatie treedt op als we het gebruikte lidwoord in de

[p. 64]

beschouwing betrekken. We nemen de zin

(3)	Daar vliegt een		) meeuw.
		de	)

We analyseren wat we over ‘iets’ te weten komen en beperken ons tot ‘een/de meeuw’. ‘Meeuw’ informeert ons over de meeuw-eigenschappen, en meer niet. Maar een toegevoegd lidwoord (zowel ‘een’ als ‘de’) vertelt ons dat de vogel, behalve van alles wat niet-meeuw is, zich onderscheidt van alles wat óók-meeuw is, dus van alle andere meeuwen. Dat impliceert dat het dier, behalve de ‘meeuw’-kenmerken die zijn soort bepalen, ook zijn eigen incidentele kenmerken bezit (een bepaalde grootte, leeftijd, ‘verblijf’-plaats etc.). Onderscheiden van alles wat niet - èn van alles wat óók meeuw is, betekent, logisch gesproken, onderscheiden van alles, wat-dan-ook. Dus: uniek, individueel bepaald.¹¹ Beide lidwoorden geven te kennen: dàt er van een individu sprake is. Maar er is ook een verschil. Bij ‘een meeuw’ is de lezer in het ongewisse over de uniek-makende, dus de niet-typische ‘meeuw’-kenmerken; hij wordt niet geacht daar één of meer van te kennen, al weet hij dat ze er zijn. In ‘de meeuw’ daarentegen is de veronderstelling te kennen gegeven dat hij wél zo'n kenmerk kent, in dat geval is het niet om het even over welke meeuw het gaat.

(3) Daar vliegt de meeuw!

wil zeggen: Daar vliegt de meeuw waar we het zojuist over hadden, of: die de poes bijna gevangen had; de hoorder of lezer is op de hoogte van een extra gegeven; dàt hij die extra kennis bezit is aangeduid in ‘de’; niet is aangeduid om welk niet-typisch meeuwkenmerk het gaat. In literair taalgebruik is er soms een discrepantie tussen zulke bij de lezer veronderstelde kennis en zijn werkelijke kennis; een soort stijlfiguur die zijn uitwerking niet mist. Een verhaal dat aanvangt met ‘De oude vrouw keek peinzend naar buiten’ valt, zoals dat heet, met de deur in huis; de lezer weet nog van geen oude vrouw, maar zij wordt hem gepresenteerd alsof hij haar al een beetje kent. ‘Een oude vrouw...’ doet geen beroep op zulke kennis.

11 ‘Uniek’, ‘individueel bepaald’ is, dunkt me, een begrijpelijke aanduiding voor wat ik bedoel en dus ook adekwaat. Ik weet geen betere. In de analytische wijsbegeerte wordt de term ‘uniek bepalend’ op een andere wijze gebruikt dan uit mijn terminologie zou volgen; ‘uniek bepalend’ geldt, aldus Nuchelmans, juist niet voor beschrijvingen die het lid woord van onbepaaldheid bevatten. Dat is heel natuurlijk, al was het alleen maar omdat dat lidwoord nu eenmaal ‘onbepaald’ (of: ‘van onbepaaldheid’) heet te zijn. Dat die terminologie niet eensluidend is zonder dat dat onmiddellijk storend hoeft te zijn, komt doordat vrijwel nooit voldoende wordt geëxpliciteerd wàt er nu precies wel en niet bepaald is. Bij ‘onbepaalde lidwoorden’ is het feit van de individualiteit gegeven, dust het feit dat de zaak uniek (dus: uniek bepaald) is. In zoverre is er van bepaaldheid sprake. Maar welke faktoren die unieke bepaaldheid bewerkstelligen is niet gegeven. In zoverre is er sprake van onbepaaldheid. (Voor de analytischwijsgerige terminologie zie G. Nuchelmans. Overzicht van de analytische wijsbegeerte. Utrecht, 1969. Aula-boek 405. Blz. 9-10,94-101.)

Ad 3

De combinatie ‘een’ + substantief confronteert ons met iets dat als volgt is te karakteriseren.

1e, het bezit de x-kenmerken, het behoort tot de klasse x;

2e, het bezit uniekmakende kenmerken;

3e, geen van de uniekmakende kenmerken is de lezer bekend.

Nu is de vraag wat de combinatie ‘een’ + A-substantief (‘sneeuw’, ‘zand’, etc.) ongrammaticaal, ‘vreemd’, maakt.

Aangezien dat met B-substantieven niet het geval is, moet de ongrammaticaliteit wel samenhangen met het verschil tussen de betekenis van A- en die van B-substantieven. Dat verschil is hiervóór aangeduid als:

A: onbegrensd, oneindig, zonder een dwingend bepaalde vorm (‘sneeuw’, ‘zand’, etc.),

B: begrensd, eindig, van een dwingend bepaalde vorm (‘meeuw’, ‘tas’, etc.)

3. ‘Een sneeuw’ doorbreekt onze bestaanszekerheid.

Over iets dat als ‘een sneeuw’ wordt aangeduid komen wij dus te weten:

1e, dat het de sneeuw-kenmerken bezit, waartoe behoort dat er vooralsnog van onbegrensdheid sprake is, zodat er geen tekenbare vorm is aangegeven;

2e, dat het uniekmakende kenmerken bezit, waardoor het tot een ‘individu’ met een eigen identiteit wordt;

3e, dat wij geen der uniekmakende kenmerken (geacht worden te) kennen.

Op grond van 2e geeft ‘een sneeuw’ ons te kennen dat er sprake is van sneeuw die zich van alle andere sneeuw onderscheidt. Op grond van de context weten we dat het gaat over een sneeuwhoop, een bergje, een sneeuwhoeveelheid, onder aan een ons reeds enigszins bekende, welbepaalde (‘de’) muur. Daar die sneeuw is onderscheiden van alle andere sneeuw, is hij daar ook van te scheiden; d.w.z. theoretisch is het noodzakelijk, aan te nemen dat sneeuw die ergens ligt, en van alle andere sneeuw onderscheiden is, bestaat uit een eindig aantal neergevallen sneeuwvlokken. Praktisch is dit uiteraard buitengewoon moeilijk controleerbaar. Door tenminste twee kenmerken moet de existentie van deze unieke sneeuw bepaald zijn: de eindigheid van het aantal vlokken (déze vlokken en geen andere), en de incidentele vorm die deze eindige hoeveelheid, eenmaal neergevallen, heeft aangenomen, afhankelijk van andere vormen, o.a. die van de muur en van de grond waar hij terechtkwam. De vreemdheid nu ligt in de tegenstrijdigheid van wat we, uit hoofde van onze dagelijkse ervaring en logica, wel moeten aannemen én wat we, krachtens de gebruikte taal, aan informatie ontvangen. Zo'n tegenstrijdigheid treffen we overigens juist in literair taalgebruik frequent aan, dikwijls direkt aan de oppervlakte. De mededeling ‘Maagd Worm, want potenloos, beminde/een rups, tot afschuw van zijn vrinden.’¹² is b.v. ook niet

12 Uit de fabel ‘Worm en rups’. Leo Vroman, 126 gedichten. Amsterdam, 1964. Blz. 304-305.