De Revisor. Jaargang 2

[p. 50]

Duco van Weerlee
Wensen, leugens en dromen van dichters en debielen
Met medewerking en materiaal van Frieda Blokker

De Amerikaanse dichter Kenneth Koch stimuleerde de kinderen van enkele lagere scholen zich poëtisch uit te drukken. Frieda Blokker deed als taaltherapeute hetzelfde op een internaat voor debiele jongens. Duco van Weerlee vergelijkt de resultaten en stelt de vraag in hoeverre dit ‘creatieve’ taalgebruik poëzie oplevert.

I

Dat kinderen op het gebied van de beeldende kunst soms opmerkelijke prestaties kunnen leveren, is redelijk bekend, maar hoe komt het dat ze maar bij uitzondering hun fantasie en beeldend vermogen in dichtvorm uiten? Is poëzie niets voor kinderen? De dichter en toneelschrijver Kenneth Koch, als hoogleraar Engelse en Vergelijkende Literatuurwetenschap verbonden aan de Columbia Universiteit, stelde zich deze vraag. Hij beschikte over enige ervaring in het werken met volwassenen binnen zogenaamde writing classes en het vermoeden vatte bij hem post dat de daar toegepaste methode met de nodige aanpassingen succes op kon leveren bij kinderen. Gedurende een tweetal seizoenen werd hij in staat gesteld zijn ideeën te toetsen aan de praktijk van een openbare lagere school in New York: P.S. 61 in Manhattan. Van zijn ervaringen legt Koch verslag af in een boek, Wishes, lies and dreams, teaching children to write poetry, dat naast een inleidend essay voor vier-vijfde bestaat uit een bloemlezing uit het werk van leerlingen.

Zijn volwassen leerlingen was Koch gewend opdrachten te geven: schrijf een gedicht in de geest van Pound's Cantos, maak een sonnet over iets dat je gedroomd hebt, etc. Met kinderen moest het wat speelser, meende hij. Als iedereen nu eens één versregel maakte en de meester las alle regels achter elkaar voor, dan had je een klasgedicht. Om enige eenheid te garanderen werden bepaalde afspraken gemaakt: in elke versregel zou een of andere stripfiguur voorkomen, een bepaalde kleur en de naam van een stad of een land. Koch verzamelde alle papiertjes, rommelde ze door elkaar en las het geheel voor als één gedicht. Er waren leerlingen geweest die zich niet aan de regels hadden gehouden, maar er waren genoeg grappige en tot de verbeelding sprekende versregels onder om een sfeer van opwinding en entoesiasme te scheppen.

Na het klasgedicht werd een serie andere projecten opgezet. Koch kwam bij voorbeeld met de kinderen overeen een gedicht te maken waarvan elke regel begon met I wish. De gelegenheid om hun geheime wensen, fantasieën en kritiek binnen schooltijd te kunnen uiten en daarbij te kunnen rekenen op de entoesiaste aanmoediging van een echte professor leidde tot een koortsachtige activiteit. Droomgedichten, kabaalgedichten, kleurgedichten, leugengedichten, het was allemaal even prachtig.

In de volgende klassen waar Koch kwam, hoefde hij niet meer te doen dan wat producten van de andere kinderen voor te lezen en het ijs was gebroken.

When I started to read the fourth-grade Wish Poem, it was as though they couldn't believe what was happening. Their secret thoughts and dreams, cast into verse, and being read to them in school by a smiling man!

Koch stelde zich zoveel mogelijk naast de kinderen op. Hij probeerde ze niet aan het schrikken te maken met moeilijke woorden en dichterlijke taal, maar spoorde ze daarentegen aan zich zo vrij en open mogelijk te uiten. Een van de frames die hij de kinderen aanbood was dat waarbij de regels om de beurt beginnen met I seem to be... en But really I am... Het werd een groot succes, maar men kan zich gemakkelijk voorstellen wat er gebeurd was als Koch woorden had gebruikt als My seeming self en My true self. Onnodig om te zeggen dat hij natuurlijk nooit sprak van alliteratie als het ging om woorden die met dezelfde klank beginnen of van onomatopeeën als je ook kon spreken over woorden die net zo klinken als wat ze betekenen.

Poetry is a mystery, zegt Koch, but it is a mystery children can participate in and master, and they shouldn't be kept away from it by hard words.

Met opzet vermeed Koch het gebruik van rijmwoorden, omdat rijm zijns inziens door kinderen niet soepel gehanteerd wordt en leidt tot gekunsteldheid en singsong (dreun). De ruggegraad die het rijm aan het gedicht zou kunnen geven zoekt hij liever in een telkens terugkeren van bepaalde woorden of woordgroepen; een soort gelexicaliseerd rijm zou men kunnen zeggen.

I wish I had a diamond
I wish I had a bike

[p. 51]

 

I wish I had a cat

 

I wish I had a puppy

 

I wish I had a friend

 

Richard Ulloa

 

 

 

A toothpick is like my brother

 

A moon is like a banana

 

A plane is like a bird

 

A pear is like a light

 

 

 

Lynne Reiff

Let wel dat Koch hier dus een belangrijke beperking aanbrengt op de door hem veronderstelde poëtische kwaliteiten van kinderen. Hoe fantasierijk en muzikaal ze ook met taal kunnen spelen, het rijm is een te grote opgave voor ze, meent hij. Een andere beperking formuleert hij bijna impliciet, namelijk als hij uitlegt waarom hij de kinderen alsmaar opwekte tot spontaneïteit, tot ongebonden en zelfs goed gek gedrag. Het probleem met kinderen is, zegt hij, dat ze, als ze niet crazy zijn, de neiging hebben zich sterk conventioneel te gedragen. Toen het dus op een dag begon te sneeuwen op het moment dat hij een klas binnenstapte, vroeg hij zijn leerlingen - beducht voor stereotiep kerstkaartengedoe - niét om zomaar een gedicht over sneeuw te maken, maar hij zei: stel je nu eens voor dat je een sneeuwvlokje was, of een heleboel sneeuwvlokken tegelijk, en schrijf daar dan eens een gedicht over. Heel handig gebruikte hij daarbij een speciaal vermogen dat kinderen op die leeftijd hebben, nl. een uitzonderlijk gemak om zich in iets of iemand anders te verplaatsen:

(...) If I were snow and I saw somebody eating
Something very hot I would cool it for him (...)

Van ditzelfde talent zou de meester later nog de wrange vruchten plukken. In de serie Being a thing schrijft Tracy Roberts What it feels to be a Mr. Koch:

If I were a Mr. Koch I would feel tall and lumpy. I would get the flu once or twice. And then I get the one I love. (...)

II

Het verhaal van de dichter-professor en de kinderen van P.S.61 is een succes-story. Als het dat niet was geweest, dan was er geen paperbackeditie gemaakt (Vintage book 82) en dan hadden wij er misschien nooit kennis van genomen. En wat doen wij, nu we het hele verhaal uitgebreid voorgeschoteld krijgen? Wij opperen onze bedenkingen.

Laat ik voorop stellen dat er onder de teksten die Koch presenteert als dichterlijke werkstukken van ‘zijn’ leerlingen heel wat versjes zijn die verrassen, amuseren en ontroeren, en dat is meer dan van menige volwassen dichtbundel gezegd kan worden. Er rijzen bij het lezen van deze kinderpoëzie echter twee vragen bij mij: in hoeverre is dit het werk van de kinderen zelf en in hoeverre is het poëzie?

Kenneth Koch is ongetwijfeld een buitengewoon aardige man. Er staan wat plaatjes in het boek en daarop is een vriendelijke meneer met een bril en een opmerkelijk gedessineerde stropdas zichtbaar, die zijn warrige coiffure buigt over een bezige pupil. Hier en daar komt hij voorts om de hoek kijken in een gedichtje (‘Mr. Koch is a very well-dressed poetry book walking around in shining shoes’, schrijft Tara Housman), maar daarmee is het afgelopen. Koch probeert nadrukkelijk buiten beeld te blijven. Het zijn de kinderen die de gedichten gemaakt hebben en die dus in het voorwoord als eerste bedankt worden. De schrijver wijst op collega's die in zijn voetspoor minstens zulke leuke resultaten geboekt hebben als hij zelf, en die daardoor reassured me that the children's poems had not all been a dream, or a sort of artistic accident connected mysteriously to me. Using the method of poetry ideas, others could help children to write poetry too. Met prijzenswaardige bescheidenheid wijst Koch erop dat hij zelf niet meer deed dan removing obstacles, such as the need to rhyme, and by encouraging them in various ways to get tuned into their own strong feelings, to their spontaneity, their sensitivity, and their carefree inventiveness. Amen.

Men mag zich afvragen of de rol van Koch zo bescheiden is als hij het doet voorkomen. Het gaat misschien niet om de persoon van de man zelf als wel om een figuur àls Kenneth Koch, om ‘a Mr. Koch’, die tussen een reken- en een aardrijkskundeles in kinderen opwekt om zich uit te leven. De frames waarin de werkstukken van de kinderen gegoten zijn mogen - evenals de onderwerpen - in onderling overleg bepaald zijn, maar zonder een grappige meneer voor de klas waren die kinderen toch niet zo gauw op zo'n idee gekomen. Hun onderwijzer had ze aan zien komen.

Koch bekent bij herhaling de kinderen opgestookt te hebben crazy te doen en zelf heeft hij zich bij tijden ook merkwaardig gedragen, mag men afleiden uit zijn verhaal. Kinderen zijn zo gevoelig voor kleuren, zegt hij, en we treffen in veel gedichten dan ook opmerkelijke vormen van kleurgebruik aan. Hoe dat zo komt? Uit het soepele, kleurgevoelige innerlijk van de kinderen