Raam. Jaargang 1971

[p. 35]

René Marres
Mystiek en satire bij Van Oudshoorn

Na Willem Mertens' Levensspiegel, waarover ik het in een vorig nummer (R 70) had, schreef van Oudshoorn twee boeken, die in niveau niet onderdoen voor zijn debuut, Louteringen (1916) en Tobias en de dood (1925). Beide boeken slaan nieuwe wegen in en Tobias en de dood is na het voorgaande werk zelfs een totale verrassing.

In Louteringen ben je na lectuur van W.M.L. deels op bekend terrein. Toch is het een miskenning van het werk om het een krachteloze herhaling van W.M.L. te noemen, al gaat het er inderdaad minder turbulent in toe. Het is interessant te zien hoe een aantal zelfde elementen hier organisch deel blijkt uit te kunnen maken van een totaal anders verlopend leven. Terwijl W.M.L. tot de ontbinding van een persoon leidt, houdt Louteringen een oplossing voor dezelfde grondsituatie in, een oplossing, die echter zo twijfelachtig blijft, dat je je af zou kunnen vragen of de titel niet ironisch bedoeld is.

Ik geloof dat niet en het zal nog blijken waarom.

Eduard Verkoren, de hoofdpersoon uit Louteringen heeft een aantal trekken met Mertens gemeen. Ook hij voelt zich mislukt en lijdt onder doelloze uitgeslotenheid en afzondering. Wat het leven te bieden heeft, heeft voor hem geen waarde. Hij voelt zich evenmin als Mertens in staat zijn leven en zijn eigen door hem niet gewilde karakter te veranderen. Hij is vervreemd van de buitenwereld, die niets stimulerends meer voor hem heeft.

Op de oorzaak van de scheiding van Verkoren van zijn omgeving wordt veel uitgebreider ingegaan, in scènes die de jeugd betreffen, dan in W.M.L. Het komt volgens V. door de bewustwording van het sexuele en het daarmee samenhangend schuldbesef. Als je afgaat op de ruimte, die dit motief wordt toegemeten, dan is dit de hoofdoorzaak. Net als in W.M.L. vind je echter een algemener en omvattender motief, dat uitkomt in de zin ‘schaamte was wel de kern van zijn wezen’ (Zie Doolhof der zinnen, een bloemlezing, waarin de drie romans zijn opgenomen, p. 135). En inderdaad strekt deze schaamte zich uit over de meest diverse dingen, zijn maatschappelijke achtergrond in de eerste plaats. Maar ze concentreert zich vooral op het sexuele en neemt daar ongewone proporties aan.

Dit wordt begrijpelijker - en nu zijn de overeenkomsten met W.M.L. zo goed als uitgeput - door de splitsing van de erotiek in het zuiver sexuele en het zuiver platonische, waarbij de schaamte dan op het eerste slaat.

Om beurten komen beide elementen aan bod. Het zuiver sexuele is grof en brutaal, het platonische geëxalteerd of sentimenteel.

Daarom moet de bewustwording van de sexuele aandrift V. in zijn jeugd scheiden van het meisje, waar hij om gaf. Want tegenover degene, voor wie het platonische gevoeld wordt, mag het andere element niet bestaan. Wanneer het sexuele zich dan toch laat gelden, wordt de relatie onmogelijk.

Dit klassieke tema komt natuurlijk niet alleen bij Van O. voor, maar het wordt hier zeldzaam scherp gesteld. Je vindt het ook elders in Van O's werk, bijvoorbeeld in het verhaal Verzoening. Daar wordt als mogelijke oorzaak van een breuk in een verhouding geopperd, dat juist de wezenlijke verwantschap van de personen het leven als man en vrouw tot een vernedering maakt, dus als een soort incest aandoet (Verhalen, 1921, p. 130) Voor het begrip van V's karakter is deze verhouding tot de erotiek essentieel. Samen met zijn gevoel van verworpenheid verklaart het zijn onmacht om te leven. De splitsing van de erotiek in twee elementen leidt namelijk tot de scheiding van V. van de werkelijkheid, want het platonische heeft geen vat op de wereld, terwijl het zuiver sexuele uiteindelijk afgewezen wordt. Met geen van de zo los van elkaar staande drijfveren weet

[p. 36]

V. raad. Het platonische blijft een gevoel dat geen duurzame betrekkingen oplevert; het is een ‘goddelijk spel, ver van de werkelijkheid’. Het sexuele is wel in staat momenten van werkelijkheidsbeleving te verschaffen, maar gescheiden als het is van enig gevoel zijn deze momenten maar van korte duur en leeg. Beide elementen zijn onleefbaar.

Als je deze splitsing voor ogen houdt, is het gemakkelijker te ontwarren waar de loutering van V. ongeveer op gericht is. Ze maakt deel uit van zijn bestemming, wordt uitdrukkelijk gezegd (Doolhof der zinnen, p. 170), maar blijft steken in halfslachtigheid en gebrek aan durf om door te zetten.

De moeilijkheid om ze goed in het vizier te krijgen is niet alleen dat ze, zoals de titel al aangeeft, uit meerdere tendenties bestaat, maar ook dat ze verwant is met de al genoemde vervreemding van de werkelijkheid. Voor zover deze verwantschap bestaat, zou de zuivering dan een aanvaarding en omzetting van de vervreemding in iets positiefs moeten inhouden.

Fens meent dat de loutering bestaat in de ervaring van de machteloosheid van het louter zinnelijke en het louter geestelijke leven (De gevestigde chaos, p. 24). Die ervaring is echter hoogstens de mislukking van de loutering.

De twee hoofdstromen van V's ontwikkeling zijn een bevrijding van elk verlangen, waarbij de buitenwereld nog slechts als beeld op het netvlies aanwezig is - V. wordt ook een talentvol tekenaar genoemd - en het terugroepen van zijn gelukkige jeugdtijd van vóór zijn konfliktsituatie. Maar deze laatste tendens loopt weer uit de hand, zoals we zullen zien, en leidt van het doel af.

De bevrijding van verlangen moet rust en evenwicht brengen. Daarvoor is nodig dat V. zich losmaakt van wat hij als de tyrannie van het sexuele ziet; hij verwerpt het als iets dat losstaat van zijn persoon; het is een absurde, platte vergissing. Zijn groeiende neiging tot begeerteloze, estetische beschouwing komt het volkomenste uit in zijn liefde voor het licht, de mogelijkheid van het zien zonder meer. Openstaande daarvoor bereikt hij stemmingen van harmonie, waarin zijn eigen ongelukkige leven wegvalt.

Avondschemer, de rust van een verstilde buitenwereld, stimuleren deze stemming van zich zwaarteloos voelen wegdrijven.

Hoewel hij weet zo op geen enkele manier meer aan het leven deel te nemen, kent hij in deze leegte een gevoel van vervuldheid.

Het ontbrekende wordt niet gemist. Hij beleeft zijn eigen werkelijkheid. Het negatieve, de leegte, is iets positiefs geworden.

Deze mystiek, waarin V. zijn toevlucht zoekt, is een dominant tema bij Van O.

In W.M.L. treedt ze al sporadisch op. En in sommige verhalen wordt een teoretische grondslag ervan aangeduid. Zo last Van O. in het expressionistische verhaal Nachtgeest een beschouwing in, waarin het denken tegenover het leven geplaatst wordt, dat altijd aan pijnlijke, onoplosbare tegenstellingen mank gaat. De bevrijding daarvan mag je niet van enig handelen verwachten, maar moet innerlijk plaats vinden, door beschouwing of door opgaan in de kunst. Deze quietistische opvatting vertoont frappante overeenkomst met de filosofie van Schopenhauer, die Van O. misschien tijdens zijn verblijf in Duitsland heeft leren kennen, al is van hem bekend dat hij liefst Hegel las.

In het verhaal De tweede fluit wordt de teorie van de mystieke ervaring nog verder uitgediept. Daar wordt de zuivere ik-heid, die bestaat uit een volkomen leeg besef van de tijd, van het moment, tegenover de afzonderlijke toevallige feiten gesteld, waarmee het tijdsbesef gevuld wordt. Deze ik-heid is bij ieder hetzelfde; het uiterlijk bestaan is niet wezenlijk ervoor.

[p. 37]

Maar wat in deze mystiek bij Van O. ontbreekt is een vereenzelviging met de kern van de wereld, een alziel of iets van die aard, wat meestal in de mystiek optreedt.

Ze is hier als het ware gehalveerd en beperkt tot de ervaring van het pure ik.

Dit is dus de loutering, die V. zo nu en dan weet te bereiken. Maar ze wordt van twee kanten bedreigd. Regelmatig wordt ze onderbroken door weer opkomend verlangen naar gewone overgave aan het leven. En door bitterheid om zijn al te zichtbare maatschappelijke mislukking. V. is namelijk ondertussen in een souterrain weggestopt om een buiten gebruik geraakt archief te ordenen. Hij durft zich ook niet voorgoed aan de ‘grondeloze stilte’ die zijn negatieve leven betekent over te leveren. Hij blijft halfslachtig.

Een inbreuk op het resultaat van zijn geestelijke vrijmaking dreigt ook in de vorm van een verslapping, een letargie, waardoor zijn geest door halfduister bevangen wordt. Psychologisch gezien is deze afstomping de voortzetting van zijn levensvervreemding.

Vrij van bemoeienissen om het leven laat de geest, die zich nog een tijd in beschouwelijkheid heeft weten staande te houden, het nu geheel afweten. Maar idealiter zou het anders moeten zijn, want het negatieve leven zou een blootlegging van eigen kern moeten zijn en zou juist verhoogde aandacht met zich mee moeten brengen.

Het tweede facet van V's ontwikkelingsgang is een ombuiging naar de jeugdtijd, die met de eerste soort loutering in verband staat.

Want deze loutering is deels een herleefde jeugdstemming, die evenals toen vergezeld gaat van onbestemde verwachtingen. Het terugverlangen naar de jeugd, het oproepen van herinneringen en de sfeer daarvan wijkt niet af van het tema, zoals we dat kennen bij romantische dichters, maar het gevolg ervan in het realistische vlak des te meer. Om de merkwaardige, onthutsende ontknoping goed te begrijpen moeten we ons voor ogen houden wat V's jeugd voor hem betekende. Toen voelde hij zich nog opgenomen in een levend verband.

Maar tevens weet hij, zoals we al zagen, dat er toen op een beslissend moment iets verzuimd is, de kans namelijk op een zinvolle verhouding tot de vrouw, die onmogelijk werd door de scheiding van het platonische en het zinnelijke.

Nu houdt V. niet alleen de herinnering aan deze vroegste tijd levend, maar zoekt zich tenslotte ook weer in een situatie te verplaatsen als toen bestond. Hij gaat zich soms op de meest uitgesproken wijze als een kind gedragen, het principe in praktijk brengend, dat als je de houding aanneemt dat het bijbehorend gevoel ook wel opwekt. Een kind waarmee hij zich vereenzelvigt doet hem voelen zo weer te kunnen leven zonder naar een verband te hoeven zoeken. De passage waaruit dit blijkt is overigens niet zo duidelijk (D.d.Z. p. 229). Er wordt daar ook gezegd dat hij de bekoring van zijn kinderjaren als een waan onderkent. Toch wordt daarna gesuggereerd dat hij de wereld weer ervaart zoals een kind dat doet. Wat de doorslag moet geven bij de interpretatie zijn dan passages die niet zo dubbelzinnig zijn. Zijn regressie naar zijn kindertijd komt onmiskenbaar uit in het feit dat hij het gezelschap gaat zoeken van meisjes, die nog half kind zijn en het levensgevoel van destijds doen herleven (D.d.Z. p. 202). Zijn gevoelens zijn platonisch; het zuiver sexuele werd voordien met prostitués uitgeleefd; maar voor zijn omgeving gaat het natuurlijk een verdachte kant uit. Het brengt hem in moeilijkheden en verstoort de illusie van een zuiver geestelijk leven, maar hij laat zich willoos gaan. Het doel is niet bereikt, het leven definitief mislukt en de wens een ander

[p. 38]

te zijn wordt voor V. een dwanggedachte.

Wat hem weer gelijk stelt met zijn voorganger Mertens.

Het kenmerkende van dit boek is het realistische kader waarin de mystiek ervan geplaatst is. Ze komt voort uit levensonmacht en verzandt in onvrede en letargie. En de omgang met kleine meisjes, waarop het uitloopt, nadert de patologie. Maar deze regressie is helemaal begrijpelijk gemaakt als de enige mogelijkheid, die voor V. nog openstaat. Ook de stijl is een mengsel van subtiele, soms abstracte gedachten en crue realistische details. Dit realisme viert zonder tegenwicht van andere tendenties hoogtij in Van O's volgende roman.

Tobias en de dood laat een figuur zien die in alles het tegengestelde is van Van O's andere karakters, en daarmee heb je het probleem hoe dit boek in zijn oeuvre geplaatst moet worden. Deze hoofdpersoon bezit behalve een aantal ronduit ongunstige eigenschappen alles wat de personages uit het andere werk te veel ontbrak, maar dit wordt hem door de schrijver allerminst als een pluspunt aangerekend. Van O. blijft meer dan in het vorige werk op een afstand van zijn personage staan. Al krijgt Tobias' gezichtspunt het volle pond, het wordt door Van O. tegelijkertijd in een ironisch licht gezet.

Wanneer je even afziet van het doodsprobleem waarmee Tobias te maken krijgt en dat zijn karakter door elkaar schudt, laat hij zien: zekerheid van overtuiging en optreden; een beschermende ongevoeligheid; genoegen in de erotiek, wat voor hem het zuiver sexuele is; de voldoening iemand te zijn, die zijn omgeving kent en beheerst. Hij heeft geen echt kontakt met medemensen, maar mist het ook niet. Ze beantwoorden aan zijn bedoelingen of zijn alleen maar hinderlijk.

T. heeft echter zijn principes, enkele richtlijnen waarmee hij zijn respektabiliteit ophoudt. Dekorum is alles voor hem, het innerlijk weinig of niets.

Hier ontmoeten we een figuur, die een bijna karikaturale tegenstelling vormt met de eerder beschouwde karakters. Maar ook dit personage raakt in vertrouwder sfeer, wanneer de gedachte aan de dood zich door de zelfmoord van een kennis aan hem opdringt. Hij is in de jaren beland dat hij over de top heen overzien kan wat hij nog te goed heeft, en zijn genoegens nemen hem niet meer zo in beslag als vroeger.

Weldra wekt alles doodsassociaties op en zijn levenswijze verandert. Besluiteloosheid en werkeloze afwachting bevangen hem.

Zijn tot dan toe veilige leven staat naar alle kanten open. Liefdesaffaires lopen hem uit de hand en hij kan dat niet meer zo licht van zich af zetten. Hij trekt zich terug om de toestand eens rustig onder ogen te nemen en daar nadenken tegen zijn gewoonte is en onder een stevige borrel gemakkelijker verloopt, ontwaakt hij op een morgen met een licht delirium. Zijn onzekerheid uit zich ook in de steun, die hij zoekt in de gunstige mening van anderen; hij fantaseert zijn eigen begrafenisredes, die onveranderlijk loffelijk uitvallen, om zich gerust te stellen.

Deze overgangstoestand wordt opgeheven door zijn voornemen een nieuw huwelijk aan te gaan, dat veiligheid biedt tegen sombere gedachten en de band met de maatschappij nauwer aanhaalt.

Maar voordat dat door kan gaan, doet zich nog een tweede bedreiging van zijn bestaan voor, die hij met behulp van zijn respektabele positie en vooral een dosis gelukkig toeval weet af te weren. Een van zijn verhoudingen met een minderjarig meisje wordt namelijk door een chanteur uitgebuit. Maar deze man leeft in tegenstelling tot T. aan de zelfkant van de maatschappij en kan daarom niet met volle kracht opereren. T. vat het plan op hem uit de weg te ruimen, maar een aanrijding

[p. 39]

maakt dat overbodig en schakelt de chanteur uit. De dood heeft voor T. partij gekozen.

Ook met zijn doodsgedachte is T. ondertussen klaar gekomen. De dood is het absolute einde, maar daarvan hoef je je niets aan te trekken. Zolang ik er ben is de dood er niet en wanneer de dood er is ben ik er niet, is als samenvatting te geven van zijn nieuwe filosofie. Hij neemt ten opzichte van dit probleem een houding aan met het uiterste realisme, dat hem kenmerkt.

Zo is T. de krisis op alle fronten te boven gekomen. Fens ziet dat echter anders (G. Ch. p. 30-31). Volgens hem is T. uiteindelijk de verliezer en begint met zijn huwelijk een afstervingsproces, omdat T. als getrouwd man een deel van zijn zelfstandigheid kwijt raakt. De vrouw zou voor T. gelijk staan met de dood, die hem als het ware dus toch nog te pakken krijgt. Deze opvatting is naar mijn idee strijdig met de bedoeling van het boek. Natuurlijk moet T. met zijn huwelijk wat van zijn vrijheid prijs geven en inderdaad suggereert de schrijver, onder andere in de laatste alinea van het Naschrift, dat het bepaald geen ideaal huwelijk zal worden. Maar de voordelen van zijn vroegere vrijheid zijn T. niet meer zo veel waard. En hij heeft alles gekregen wat hij wilde: verlossing van de doodsgedachte en respektabiliteit. Hij heeft de best mogelijke oplossing gevonden. Midden in het boek wordt al gezegd ‘Tobias had het pleit gewonnen, ja, over de ganse linie gezegevierd’ (p. 382). En terwijl zijn toekomstige vrouw hem aanvankelijk een paar keer naar haar hand weet te zetten, toont T. zich tenslotte ook tegenover haar de sterkste (p. 461). T. is de geboren winnaar zoals de andere figuren van van O. geboren verliezers zijn. Zij verwerpen of verspelen wat het lot hun aan uitkomst aanreikt, maar T. neemt het dankbaar aan. Als je T. als verliezer ziet, mis je de hele moraal van de geschiedenis, zoals ik nog zal laten zien.

Maar eerst wil ik nog op een paar andere vragen, die de lektuur opwerpt, ingaan.

Daar is de rol van het toeval, waardoor T. uit de handen van de chanteur gered wordt. Onverantwoord, ben je op het eerste gezicht geneigd te zeggen, al komt de deus-ex-machina van het auto-ongeluk in de beste romans wel voor. Maar je merkt in de loop van het boek, dat het toeval hier een meer dan accidentele betekenis heeft. Het wordt er niet een enkele keer bijgehaald om volgens de gril van de auteur een lastige knoop door te hakken. T's bestaan drijft op het toeval. Zo is hij afhankelijk van het stijgen en dalen van zijn effekten, die zijn maatschappelijke positie bepalen. Alleen wanneer na de gelukkige afloop van de chantagekwestie ook de effektenkoers weer stijgt - een parallel, die zich mutatis mutandis geregeld voordoet (bijv. in hfdst. 9, 13 en 19) - kan T. voelen dat dat nu het toeval is zoals hij het altijd begrepen heeft. In een roekeloze bui zet T. die een verwoed speler is, te veel in op lage kaarten en wint; verzuimt daarna per vergissing in te zetten op een goed spel, dat prompt verloren gaat. Dit illustreert hoe dit gunstige toeval noodzakelijk is voor zijn leven. Valt het toeval beslissend ongunstig uit, dan wordt het leven onmogelijk en is zelfmoord de enige uitweg. De wederwaardigheden van een leven, dat berust op uiterlijkheden, zijn niets anders dan toevalligheden als bij het spel, en dit toeval moet met dit soort leven aanvaard worden.

Dat is de ingebouwde tese, wat een diametrale tegenstelling vormt met de twee voorgaande romans, waar de ontwikkeling als immanent en onontkoombaar werd voorgesteld.

De verbinding van de doodsokkupatie met deze figuur is evenmin probleemloos. Is de dood het centrale tema of de karakteristiek

[p. 40]

van een figuur als T. die ook en ondermeer met de doodsgedachte af te rekenen heeft? De verhouding van de schrijver tot dit werk wordt hiermee geraakt. Alle personages van Van O. vertonen verwantschap met elkaar, behalve deze T., die door de auteur dan ook kennelijk waardeloos wordt gevonden (zie bijv. p. 367). De affiniteit van Van O. gaat naar de anderen uit, op wie ook de hoofdpersoon uit het het semi-autobiografische Achter groene horren lijkt. Had Van O. met persoonlijke inzet de dood tot zijn tema willen maken, dan zou hij dit via een van zijn andere figuren gedaan hebben. In zijn andere werk gaat het echter meer om een worsteling om leven dan om een strijd tegen de dood. De uiteindelijke houding van T. tegenover de dood (zie p. 382) wordt evenmin als een waardevolle oplossing voorgesteld als diens verdere overtuigingen.

De betekenis van het doodstema is dat daardoor een statische weergave van T's mentaliteit vermeden kon worden. T. heeft een vaste levensvorm, die hij heel bevredigend bevindt, maar bij zijn gesteldheid dringt een konfrontatie met het in zicht rakende einde van het genoeglijke leven zich op en diende bij voorkeur behandeld te worden om de mogelijkheden van zijn levensopvatting volledig reliëf te geven. T. ondergaat daardoor een metamorfose; van een vrijbuiter wordt hij een keurige burger zonder innerlijk te veranderen.

De vraag wat de schrijver met het scheppen van deze figuur heeft willen zeggen wordt, nu het doodstema niet in aanmerking komt, des te klemmender Van O. zelf noemde het boek een persiflage. Hij heeft hier zijn afkeer gelucht van een bepaalde levenshouding.

Maar wat voor zin heeft het een ‘ploert’ aan de kaak te stellen? En waarom is T. tevens zo opvallend toegerust met een portie onschuldig lijkende burgerlijkheid?

T's ploertigheid is een ontmaskering waard, omdat ze niet aan de oppervlakte ligt. Hij is geen misdadiger. Hij is niet kieskeurig in de keus van zijn vrouwelijke partners maar deze zijn ook niet de onschuld zelf. Het plan om de chanteur uit de weg te ruimen vat hij pas op als hij met de rug tegen de muur staat. Maar zijn mentaliteit wordt gekenmerkt door onverschillig egoïsme en botheid.

Zijn voornaamste zorg is zichzelf niet te kort te doen. Zijn onverschilligheid voor anderen heeft zijn eerste vrouw tot zelfmoord gebracht. Hij heeft zich echter nooit zijn onverschilligheid en levensverachting bekend. Dat hij een aantal vormen en leefregels in acht neemt, onderscheidt hem van een andere figuur, die zijn cynisme niet verbergt, en die lelijk verloopt, terwijl T. zich glansrijk handhaaft.

Zo is Tobias en de dood een boek over de succesvolle schijn, die de man zowel tegenover zichzelf als tegenover de maatschappij ophoudt. De maatschappij en het leven sanctioneren deze dubbele schijn. Door T. ook nog een stuk gewone burgerlijkheid mee te geven wordt het tema van de schijn volledig gesteld. Terwijl zijn gebrek aan menselijkheid niet afgestraft wordt, zolang hij de kode niet overtreedt, wordt zijn beheersing van de vormen positief beloond. Hij krijgt voor deze schijn hetzelfde terug maar daarmee is hij tevreden. Tenslotte worden zijn profiteursachtige levensopvatting en gebrek aan gevoeligheid nog gehonoreerd met een verzoening met de doodsgedachte.

Een personage uit het verhaal Afscheid spreekt over de gemiddelde mens, die alles er onder weet te houden wat niet aan de oppervlakte mag komen. Voor Verkoren uit Louteringen zijn de andere mensen objekt van haat om hun onbevangenheid, wat volgens hem een dekmantel is waaronder ze genoeg te verbergen hebben, maar tegelijkertijd worden ze ook benijd om hun onbewogenheid en zelfverzekerdheid.

[p. 41]

Vanuit een dergelijke kijk op mensen is dit boek geschreven. Daarom zit er misschien toch iets in de veronderstelling van Kaleis dat T. een wensdroom van van O. is geweest (Schrijvers binnenste buiten, p. 134) Afkeer en jaloersheid kunnen samengaan.

Deze moraal van het werk, dat juist negatieve eigenschappen van een succesvol leven verzekeren, zou irriterend zijn als ze zoals hier uiteengezet aan de oppervlakte lag. Maar dat is allerminst het geval want T. krijgt de ruimte zijn eigen standpunt breed uit te meten. Op pseudo-gezellige toon worden zijn wedervaren en overpeinzingen hoe het best munt te slaan uit de verschillende situaties gevolgd. Dit doet van O. echter met de nodige ironie, die soms in sarkasme overgaat en dan te veel een wapen tegen zijn personage wordt.

Van O. heeft meer geschreven, onder andere een bundel Verhalen en een novelle In memoriam, om te besluiten met een semi-autobiografie Achter groene horren van 1943. Maar na het hier geanalyseerde werk brengt de rest niet zo veel nieuws meer, al kun je in de verhalen nog heel wat vinden dat een aanvulling of verheldering van zijn tematiek betekent. Van O. was een eenzijdig schrijver, bezeten van een paar tema's, en daardoor betrekkelijk gauw uitgeschreven. Hij had een sterk besef van het tekort van de mens. Nog onverhulder dan in de romans komt dat uit in het verhaal Oorlogsdruk. De oorlog is een misdaad, wordt daar gezegd, maar tegelijkertijd een gewoon verschijnsel. De oorlog brengt een tot dan toe gemaskeerde waarheid over de menselijke natuur aan het licht.

Daarom is iedereen er aan schuldig.

Deze pessimistische visie heeft van O. met grote intensiteit verwoord. Daardoor is hij een interessant en onvervangbaar fenomeen in de Nederlandse literatuur geworden.