Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1997

[p. 142]

Nieuwe gegevens rond het ‘Gedicht tot lof van vroeg trouwen’
Rob Resoort

In 1921 publiceerde J. Prinsen fragmenten van een gedrukt boekje die bewaard worden in de University Library te Cambridge.¹ Hij dateerde het werkje omstreeks 1500. Het is een tekst op rijm van geringe omvang, die handelt over de leeftijd waarop men als man het beste kan trouwen: vooral niet te laat! Prinsen kon het werkje niet identificeren; ook zijn navraag bij toen gerenommeerde literatuurhistorici als Beets, Muller en Knuttel leverde niets op. Qua maat en toon deed deze tekst hem nog het meest denken aan een werk als Heynken de Luyere van Cornelis Crul.²

Nijhoff en Kronenberg namen de fragmenten onder de titel [Gedicht tot lof van vroeg trouwen] op in hun Nederlandsche Bibliographie, dateerden het op ca. 1520 en schreven het toe aan de drukkerij van Jan van Doesborch, op grond van de aanwezigheid van een houtsnede die ook te vinden is in Doesborchs uitgave van Den groten herbarius uit 1532.³ Deze argumentatie achtte Franssen veel te schraal om het drukje aan Doesborch toe te schrijven.⁴

Omdat ik in deze bijdrage nader in wil gaan op de aard en vorm van de tekst, en stellingname inzake het probleem van de drukker geen primair doel is, zal dit punt slechts kort ter sprake komen. De fragmenten zijn zeer gehavend overgeleverd; van de vier bladen is slechts één blad niet verminkt, twee zijn over de lengte, het derde is over de breedte afgescheurd. Hoewel dit tot veel tekstverlies heeft geleid is toch duidelijk vast te stellen dat het werk is opgebouwd uit achtregelige strofen met een vast rijmschema (a-b-a-b-b-c-b-c), die worden ingeleid door een passage van negen regels die in de mond worden gelegd van ‘Dactuu[r]’ Het geheel werd waarschijnlijk voorafgegaan door twee houtsneden, waarvan slechts de linker is overgeleverd: een vrouwenfiguur, met daarboven slechts minieme resten van een opschrift: ‘HIer b[...] | spad[...]’.

Op grond van de aanwezigheid van dezelfde houtsnede met deze vrouwenfiguur

1 J. Prinsen J. Lzn., ‘Gedrukte Nederlandsche fragmenten in de universiteitsbibliotheek te Cambridge’, in: tntl 40 (1921), 133-139.

2 Prinsen (zie n. 1), 133.

3 W. Nijhof en M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. 's-Gravenhage 1923-1966. 3 dln. in 7 bdn.; argumentatie bij nr. 3059. Verder afgekort als: nk.

4 J.P.A. Franssen, Tussen tekst en publiek. Jan van Doesborch, drukker-uitgever en literator te Antwerpen en Utrecht. Amsterdam, Atlanta 1990, 20. Zijn vermelding dat Nijhoff-Kronenberg het boekje toeschreven aan Van Doesborch mede op grond van het (vrij algemeen gebruikte) lettertype, is onjuist. Het commentaar bij de beschrijving van dit werk in nk vermeldt dat de vermoedelijke toeschrijving aan Jan van Doesborch alleen berust op het voorkomen van de - meer versleten en gedeeltelijk afgesneden - houtsnede in de Herbariusdruk van deze drukker uit 1532. Het lettertype heeft daarbij dus geen rol gespeeld.

[p. 143]

in de hierboven genoemde druk van Jan van Doesborch uit 1532 vermoedden Nijhoff en Kronenberg dat de Cambridge-fragmenten uit dezelfde werkplaats afkomstig zijn. Zoekend in het door Pleij en mijzelf aangelegde fotoarchief van laatmiddeleeuwse drukken, kwam ik dezelfde houtsnede in nog een ander werk tegen, namelijk in Die historie van Peeter van Provencen, omstreeks 1517 bij Willem Vorsterman in Antwerpen gedrukt, waar zij voorkomt op de fol. b4v en M1v.⁵ De mindere staat van het blok in Vorstermans editie uit ca. 1517 betekent dat de Cambridge-fragmenten ouder zijn dan de nk-datering van ca. 1520. De toeschrijving aan Van Doesborch hoeft evenwel niet direct op de helling, aangezien Rita Schlusemann - juist aan de hand van uitwisseling van houtblokken - heeft laten zien dat er, in ieder geval tussen 1512 en 1516, een goede relatie moet hebben bestaan tussen Van Doesborch en Vorsterman.⁶ Voor Van Doesborch pleiten mijns inziens de overeenkomsten in presentatie met Tghevecht van minnen (1516) én de inhoudelijke aansluiting bij ditzelfde werk en het eveneens door hem gedrukte Ghedinghe ... tusschen eenen coopman ende eenen jode (ca. 1505-10?). Dat zou dus kunnen duiden op een nieuwe datering tussen ca. 1505 en 1516. Op de twee andere teksten kom ik nog terug.

Met een werk als Heynken de Luyere heeft deze tekst, qua inhoud noch qua vorm, weinig van doen. Dat heeft trouwens L. Willems al kort na de publicatie van Prinsen opgemerkt, bij zijn behandeling van het ook in deze tekst voorkomende woord ‘aieren’, een woord dat volgens hem alleen in Vlaanderen gebruikt werd. Hij houdt deze tekst dan ook voor werk van ‘een rederijker behoorende tot de school van A. de Roovere’.⁷ Een nieuwe suggestie voor de aard van de tekst gaf hij niet. Het boekje doet mij eerder denken aan een type werk als Tghevecht van minnen. Zoals bekend verschijnen er aan het eind van de Middeleeuwen vele teksten die op diverse wijzen aspecten van de liefde en het huwelijk aan de orde stellen. Naast verhalen in proza - bijvoorbeeld in Teghen die strael der minnen, Griseldis en Paris ende Vienne⁸ - gebeurt dit vooral ook in rijmteksten. Het meest bekend zijn wellicht de vele refreinen int zotte die aan het thema van het ongelukkige huwelijk zijn gewijd, onder meer beoefend door de vermaarde Anna Bijns. Van haar zijn de volgende vier fraaie refreinen op de stokregels ‘Verwyft te zyne gaet boven alle plaghen’, ‘Noyt man en gheraecte aen vuylder laudate’, ‘Dus doende bringt zy den tyt vast duere’ en ‘Een heb ic getrout och mocht icse laten’, alle geschreven vanuit het gezichtspunt van de man.⁹

5 nk 3171; ex. München, ub.

6 R. Schlusemann, ‘De uitwisseling van houtsneden tussen Willem Vorsterman en Jan van Doesborch’, in: Queeste i (1994), 156-173, m.n. 171-173.

7 L. Willems, ‘Lexicografische sprokkelingen ii’, in: Versl. en meded. Kon. Vlaamsche Academie voor Taalen Letterkunde 1922, 269-286, m.n. 280-281, sub. ‘10. Mnl. Aieren’.

8 Zie voor deze werken: L. Debaene, De Nederlandse volksboeken. Ontstaan en geschiedenis van de Nederlandse prozaromans, gedrukt tussen 1475 en 1540. Antwerpen 1951 (herdr. Hulst 1977), resp. 270, 62-66 en 133-140.

9 In licht gemoderniseerde versie afgedrukt in: 't Is al vrouwenwerk. Refreinen van Anna Bijns. Samenstelling H. Pleij. Amsterdam 1987 (Griffioen), 14-25. De eerste drie vindt men ook in: E. Soens, ‘Onuitgegeven gedichten van Anna Bijns’, in: Leuvensche Bijdragen 4 (1902), 199-368, m.n. 319-327, nrs. 32-34. Deze, en andere refreinen worden behandeld door D. Coigneau, Refreinen in het zotte bij de rederijkers. Gent 1980-1983, 3 dln., dl. 2, 344-354.

[p. 144]

Maar er verschijnen zoals gezegd ook aparte boekjes over deze onderwerpen, zoals het zojuist genoemde Tghevecht van minnen (1516)¹⁰ , Vanden .x. Esels (1558)¹¹ , Vanden hinnentastere (1554-56)¹² , Tleven van Laudate (Van Ghelen, z.j.)¹³ en diverse raadselboekjes.¹⁴ Tghevecht bevat een op de inhoud slaand rijmpje op de titelpagina, gevolgd door, zoals in het boekje uit Cambridge en in Laudate, twee smalle houtsneden. Ook treedt er, als in de Cambridge-fragmenten, een figuur als ‘Dactoer’ in op. Daarnaast lijkt de aard van de aanwezige proloog van belang. Deze opent namelijk op de volgende wijze:¹⁵

INden Meye, als velden boomen ende vruchten
Solacelijc groeyden mits bequaemheyt der luchten,
Sciep mijn herte door tsien vruecht ende iolijt;
Ende om dat ic ontvlien soude anxt ende duchten,
Ghinc ic mi vermeyen buten alle gehuchten,
Daer ic wonder - so mi dochte - sach te dier tijt.

Een verwante opening vinden we in de proloog Vanden .x. Esels:

Als ic op een tijt my ghinck vermeyden buyten int velt door bosschen en foreesten by de rivieren, daer mijn hert verconforteerde overmitds die locht, der wateren, ende vanden soeten rueck der cruyden, soo was ick so langhe my selven door die melodye verghetende, dat Titan nederdaelde in Occidenten, soo ginck ic nae huys als ic dat sach, ende quam int studeren van oude gesten [...]¹⁶

De wandeling of droom als aanloop tot het eigenlijke onderwerp is ondermeer bekend uit traditie van de ‘Minnereden’, waarin de ‘ik-figuur’ eveneens veelvuldig

10 Tghevecht van minnen. Naar de Antwerpse postinkunabel van 1516 uitgeg. door R. Lievens. Leuven 1964 (Leuvense studiën en tekstuitgaven, 16).

11 Het volksboek Vanden .x. Esels, uitgeg., ingel. en toegel. door A. van Elslander. Antwerpen 1946.

12 Zie over dit bundeltje H. Pleij en R. Resoort, ‘Zestiende-eeuwse vondsten in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel’, in: Spektator 4 (1974-75), 385-408, m.n. 394-399; van de Hinnentastere (en verwante teksten) bezorgde P.J.A. Franssen in 1987 een editie: Wanneer de hen speeld voor den haan.... Amsterdam 1987. (Public. vakgroep Historische Letterkunde, Inst. voor Neerlandistiek, UvA). Recent verscheen een vertaling van deze tekst in: C. de Haan en J. Oosterman, Is Brugge groot? Amsterdam 1966 (Griffioen), 156-161.

13 Naast vermeldingen van deze dame (het type van de luie, slonzige, uithuizige of lichtzinnige vrouw) in diverse refreinen, alsmede in de Veelderhande geneuchlijcke dichten (1600), verscheen er ook een afzonderlijke druk over het leven van haar en haar zusters Vervuyla en Verlega. De huidige, anonieme, bezitter kocht dit unieke drukje in 1975 bij antiquariaat F. Knuf (Cat. 117, winter 1975, nr. 55). Het heeft eenzelfde opmaak als de Cambridge-druk: de aankondiging ‘Hier beghint tleven van laudaten [...]’, met daaronder twee naast elkaar afgedrukte smalle houtsneden. Verwijzingen naar de teksten zijn onder meer te vinden via het register in Coigneau (zie n. 9).

14 Ik noem slechts Int paradijs van Venus (Naar het uniek exemplaar van de Utrechtse druk door Jan Berntsz. van ca. 1530. Bez. en ingel. door W.L. Braekman. Sint-Niklaas 1981) en Het cieraet der vrouwen (Uitgeg. door K.J.S. Bostoen, m.m.v.G. Kettenis. Deventer 1983). Verder de latere Die conste der minnen (1564), en Dboeck der Amoreusheyt (1580) en andere, waarover f. Kossmann heeft gepubliceerd: ‘De Ars amandi bij de Rederijkers van het laatst der 16e eeuw’, in: Het Boek 26 (1940-42), 321-356. D.E. van der Poel schreef over ‘De minneraadsels uit “Een nieu cluchtboecxken” (ca. 1600)’, in: De nieuwe taalgids 84 (1991), 431-447.

15 Geciteerd naar de editie-Lievens 1964 (zie n. 10), vs. 10-15.

16 Geciteerd naar de editie-Van Elslander 1946 (zie n. 11), p. 3, r. 1-7), die zich baseerde op de oudst overgeleverde editie van dit didactische werkje, verschenen bij de Weduwe van Jacob van Liesvelt, 1558. Het gebruik van u en v is door mij aangepast.

[p. 145]

aanwezig is, evenals de vormen van monoloog, dialoog of discussie.¹⁷ In die hoek moeten we dan ook wellicht de oorsprong van onze tekst zoeken.

Tghevecht van minnen is hier ongetwijfeld mee verbonden. Heeroma heeft terecht gewezen op de drie te onderscheiden delen van dit werk, Tghevecht van minnen, Van Venus Ianckers ende haer bedrijven en de Raet ende remedie tegen die mutse, waar de drukker met ‘knip- en plakwerk’ een eenheid van heeft trachten te maken.¹⁸ Eenzelfde, niet door ingrepen gecamoufleerde, losse structuur kenmerkt de bundel die opent met de Hinnentastere, gevolgd door twee andere teksten.¹⁹ De tweede, een discussie tussen een oude, gehuwde, man en een verliefde jonge vrijer opent op vergelijkbare wijze als de Cambridge-tekst: met een ‘Dbeclagen des gehouden mans’ van 35 versregels. Als hij een verliefde jongeman hoort zingen over zijn beminde ontspint zich een discussie over de baten en lasten van het huwelijk. De oude man probeert de jongeman te waarschuwen door hem de verschrikkingen van de gehuwde staat te schilderen. Aan het einde van deze korte tekst zegt de ‘vermutste’ jongeling nog eens serieus over zijn trouwplannen te zullen nadenken. Een zesregelig gedicht van ‘Dacteur’ sluit het werkje af. De derde tekst, ‘Een ghedinghe van minnen, waer af tvonnisse noch hanget om wijsen int hof van Venus’ opent met een ander bekend procedé, dat van de droom van de ik-figuur, die vervolgens vertelt wat hij gezien heeft. De wortels van deze tekst liggen in de traditie van de ‘Courts d'Amour’.²⁰

Ook buiten onze eigen taal vinden we dergelijke teksten, waarin aspecten van de liefde worden geproblematiseerd. Deze zijn bekend in de Duitse, maar vooral ook in de Franse literatuur. Zo zijn in de verzameling van Montaiglon uit 1855-1878 al teksten uit vroege drukken te vinden, die lijken aan te sluiten bij onze tekst: Le Doctrinal des nouveaux maries, bestaande uit strofen van 8 regels (Lyon, P. Maréchal en B. Chaussard; Paris, Trepperel; beide 4 bil. in-4^o) en La Complaincte du nouveau marié (Z. pl., 8 bll. in-8^o).²¹ Bladerend in het werk van Brigitte Moreau²² over vroege zestiende-eeuwse Parijse drukken komen we nog veel meer titels tegen, waaronder ook enkele die direct lijken te verwijzen naar de fragmenten uit Cambridge. Zij zijn geschreven door Pierre Gringore (ca. 1475-ca. 1535, lange tijd deel uitmakend van de zogenaamde ‘Enfants sans soucis’, daarna aangesteld tot vaste poëet aan het Lotharingse hof) en dragen de volgende opschriften: La complainte de trop tard marie (Paris, [Pierre le Dru?], 1 oct 1505) en Complainte de trop tost marie (Paris, Michel le Noir, 28 sep 1509).²³ Een exemplaar van beide

17 I. Glier, Artes amandi. Untersuchungen zur Geschichte, Ueberlieferung und Typologie der deutschen Minnereden. München 1971, m.n. 394-399.

18 K. Heeroma, ‘De samenstelling van Tghevecht van minnen’, in: De nieuwe taalgids 58 (1965), 171-184, m.n. 175-176.

19 Zie over dit bundeltje Pleij en Resoort (zie n. 12), 394-399.

20 Zie n. 19.

21 Receuil des poésies francaises des xve et xvie siècles: morales, facetieuses, historiques, ed. A. de Montaiglon, deel 1 (1855), 131-138, resp. 218-222. Voor de Duitse literatuur Glier, zie n. 17.

22 B. Moreau, Inventaire chronologique des éditions Parisiennes du xvie siècle, d'apres les manuscrits de Philippe Renouard. Paris 1972 →.

23 Moreau (zie n. 21), dl. 1, 1505, nr. 74, resp. 1, 1509, nr. 48.

[p. 146]

drukken bevindt zich in de Bibliothèque Nationale te Parijs. Van de eerste maakte ik ter plekke een afschrift.²⁴

De twee teksten zijn gering van omvang: acht bladen in octavo-formaat. La complainte de trop tard marie heeft een vergelijkbare presentatie als de tekst uit Cambridge: op de titelpagina slechts de korte titel, hier zelfs zonder houtsnede, op de versozijde gevolgd door zevenregelige strofen, met rijmschema a-b-a-b-b-c-c. Aan het einde van de ruim 300 verzen tellende tekst volgt een afsluiting door ‘Lacteur’, én de vermelding dat het gedicht vervaardigd is door Pierre Gringore. Dat had een oplettende lezer van het boekje al kunnen aflezen aan de afsluiting door de ‘acteur’, waarin het acrostichon Gringore is verwerkt.

Beide werken van Gringore zijn ook in het Engels vertaald: Here begynneth the complaynte of them that ben to late maryed (London, Wynkyn de Worde, z.j.) en A complaynt of them that be to soone maryed (London, Wynkyn de Worde, 1535). Unieke exemplaren van beide drukken worden bewaard in de Huntington Library in San Marino. De British Library bezit van het eerste werk een fragment van een oudere editie uit [1505?], eveneens gedrukt door Wynkyn de Worde.²⁵ De Huntington Library was zo vriendelijk mij fotokopieën van deze Engelse teksten te sturen. Vergelijking van de Franse en de Engelse versie leert dat de Engelse vertaler het origineel zeer getrouw in zijn eigen taal heeft omgezet. Alleen het begin en het slot (de Engelse versie telt vijf strofen meer) verschillen. De Engelse vertaler is bekend: volgens het acrostichon op fol. B3v, op dezelfde plaats waar ook Gringore zich afficheerde, hier onder ‘The auctor’, is dat Roberte Copland geweest.²⁶

Gewapend met deze kennis is het eenvoudig om te vermoeden wat er op de titelpagina van de Nederlandse fragmenten uit Cambridge moet hebben gestaan: niet Hier beghint een lof van vroeg trouwen, maar iets als >Hier beghint een claghe van spade gehuut te sijn>. Aan het woord is namelijk een oudere man, die pas na vele, wilde, jonge jaren besloten had zekerheid te zoeken in het huwelijk. Hij koos daartoe een veel jongere vrouw, met de uit de ‘ungleiche Liebe’-traditie bekende gevolgen. In deze monoloog blikt hij terug en raadt hij de ‘jongers’ aan het beter te doen: het huwelijk niet te lang uit te stellen en zodoende geen unequal lovers te worden. Een verdere aanwijzing voor deze veronderstelde titel levert de laatste strofe, waarin de man onder andere zegt:

Denct op die redenen die ghealigeert sijn.
Van mi makende ben ick dees clachten
Als te spade gehuut dies moet ic verpachten
Mijns levens sijt [l. tijt?] druc pijn ende ellende, (vs. 205-207, cursiv., rr)

24 In de zeer oude, incomplete editie van de Oeuvres complets van Gringore (Paris, 1858, 1877) ontbreken beide teksten. Van een latere druk van La complainte de trop tost marié (Bordeaux, J. Guyart, ca. 1530) verscheen een door George Hubrecht bezorgde facs. editie naar het in de Bibliothèque Nationale bewaarde unicum. Deze editie is iéts minder zeldzaam dan het origineel.

25 A.W. Polard & G.R. Redgrave, A Short-Title Catalogue of Books Printed in England, Scotland, Ireland and of English Books printed abroad 1475-1640. Sec. ed., rev. and enl. by W.A. Jackson & F.S. Ferguson, compl. by K.F. Panzer. London 1976-1986. 2 vols., sub. nr. 5728; slechts fol. b1 en b4.

26 Ook de Hinnentastere wordt afgesloten door een passage van ‘Dauctoor’ en ook hier onthult de auteur middels een acrostichon zijn naam: Roowere.

[p. 147]

De - niet overgeleverde - tweede houtsnede op het titelblad zal dus een, oudere, mansfiguur zijn geweest. Tevens is niet ondenkbaar dat ook bij ons een tegenhanger van deze tekst is verschenen, een <Claghe van te vroeg gehuut te sijn>.

De Nederlandse tekst is, anders dan de vertaling van Copland, beslist geen getrouwe weergave van het Frans; men moet met een lichtje zoeken naar overeenkomsten. Slechts enkele woorden en zinnen lijken ontleend aan de Franse tekst.²⁷ We moeten constateren dat de onbekende Nederlandse auteur - de Nederlandse druk bevat geen acrostichon - zich slechts heeft laten inspireren door het thema van zijn buitenlandse voorbeeld en daarna zelfstandig aan de slag is gegaan, zowel op het punt van de structuur als dat van de inhoud. Wat het eerste betreft: waar de buitenlandse versies de ‘aucteur’ aan het eind laten optreden, plaatst de Nederlandse bewerker deze direct aan het begin van de tekst. Verder is er duidelijk verschil in presentatie en versbouw. De Franse druk die ik raadpleegde is achter elkaar door gedrukt, zonder dat de te onderscheiden strofen consequent door middel van een ¶-teken worden aangegeven. In de Engelse druk van De Worde zijn de strofen door een regel wit gescheiden, iets wat ook in Nederlandse versie het geval is.

De Nederlandse bewerker gebruikt een afwijkend aantal versregels per strofe: acht in plaats van zeven in de beide andere, en dus ook een iets ander rijmschema. In het Frans en Engels: a-b-a-b-b-c-c, in de Nederlandse druk: a-b-a-b-b-c-b-c. Eenzelfde rijmschema (inclusief een ‘auctoor’) vinden we trouwens ook in de eerder genoemde Hinnentastere, slechts bekend uit een - veel(?) - latere druk van ca. 1554-56; uitgebreid met nog een negende versregel komt het ook voor in Tghevecht, het Ghedinghe tusschen een coopman en enen jode²⁸ en in de Franse tegenhanger van het te laat trouwen.²⁹

We hebben hier te maken met een vorm van de ballade, een dichtvorm die door Matthijs Castelein in zijn Const van rhetoriken (1548, gedrukt in 1555) vanaf strofe 183 uitgebreid aan de orde wordt gesteld.³⁰ De ‘gemeene’ ballade van acht verzen (met rijmschema a-b-a-a-c-c-d-d) acht hij onder meer bij uitstek geschikt voor amoureuze problematiek: zelf heeft hij er naar eigen zeggen ooit zijn Pyramus en

27 Eén voorbeeld: de Franse versregels 156-7, ‘Trop tard marie sans doubter | Ne peult veoir ses enfans iouster’ lijken terug te keren in de vss. 177-8: ‘Die huut te spade tes wel ghebleken | En mach sijn kinder niet sien tornoyen’. De Engelse versie leest hier: ‘But to late maryd without en dout | May never se his chyldren ren out’ (167-8).

28 Hoewel het Ghedinghe in de titel niet aan jongeren refereert, moet het toch aan die doelgroep worden gerelateerd. De nadruk in de Nederlandse bewerking (zeer vrij naar een Duitse bron) valt op het morele verval en de jeugdige onbezonnenheid van de zoon van de koopman, waardoor het werk in strekking overeenkomst vertoont met De verloren sone; zie Franssen (n. 4), 121-122 en 161.

29

‘Lof vroeg trouwen’:	8 rr. a-b-a-b-b-c-b-c
Hinnentaster:	8 rr. a-b-a-b-b-c-b-c auctoor
Tghevecht i:	9 rr. a-b-a-b-b-c-b-c-c
Tghevecht ii:	9 rr. a-b-a-b-b-c-b-c-c
Ghedinghe:	9 rr. a-b-a-b-b-c-b-c-c
Trop tost marie:	9 rr. a-b-a-b-b-c-b-c-c

30 M. de Castelein, De const van rhetoriken (...). Gent, Jan Cauweel 1555. Facs. ed. Oudenaarde, Theater Pax Vobis, 1986.

[p. 148]

Thisbe in gedicht.³¹ Hoe aantrekkelijk de link van amoureuze stof naar de <Claghe van spade gehuut te sijn> ook moge zijn, onze tekst heeft een ander rijmschema, dat Castelein in de volgende strofen introduceert. Daar behandelt hij een andere snede van de ballade in achten, die hij de ballade ‘ghecruust oft oversleghen’ noemt. Deze bevat wel hetzelfde rijmschema als dat in de fragmenten: a-b-a-b-b-c-b-c. Deze andere snede in achten is ouder dan de ‘gemeene’ vorm zoals uit het volgende citaat blijkt:

[...]
Dan willick eene ander snede toghen,
Waer af tverstand van u werdt vercreghen licht,
Ic hebze uut aude facteurs ghesoghen,
Ende heedt ghecruust oft oversleghen dicht.³²

Ook Willems heeft indertijd reeds deze overeenkomst gesignaleerd en gewezen op de ‘aude facteurs’ die als voorbeeld dienden voor Castelein. Daarbij vermeldde hij nog een andere druk waarin deze snede is gebruikt, te weten de rond 1480 door Arend de Keysere te Oudenaarde gedrukte Dystorie van Saladine, een werk dat hij op grond van taalgebruik en versvorm ouder acht dan de Cambridgefragmenten.³³ Beide teksten zijn volgens hem evident (West-)Vlaams.

Inhoudelijk valt op dat de Nederlandse druk beduidend ‘preutser’ is dan de beide andere. Terwijl daar de onmacht van de man om aan de seksuele behoeften van zijn veel jongere vrouw te voldoen in geuren en kleuren - en in verschillende strofen - wordt beschreven, vinden we in de Nederlandse versie slechts de metaforische zinnen: ‘want ick haer cave niet wel en mach vagen’ (129) en ‘Want als ick haer meene te keeren den tant | Faylgeren mijn saken wat batet versweghen’ (167-8). Zo'n kuising in Nederlandse drukken is vaker opgemerkt, zowel bij de bewerking van teksten uit het Frans³⁴ , als bij bewerkingen van Nederlandse handschriftelijke teksten naar een versie in druk.³⁵ Verder worden deels andere voor-

31 Castelein, ed. 1986 (zie n. 30), strofe 188, 75, zegt hierover het volgende:

¶ Dit sijn baladen diemen nu useerd
Langhe ghecalculeerd en van grooter haven,
Daer men geste wijs mede componeerd
Al dat groote meesters competeerd,
Ghelijck Pausen, Keysers, Cuenijnghen en Graven,
Met gaders amoruesheyd van Venus slaven:
Veel cronijcken ooc maectmer mooy en fris mé.
Met die zelve snede, om des ionghers laven,
Dichte ic minen bouck van Piraem en Thisbé.
(normalisering u/v, rr)

32 Castelein, ed. 1986 (zie n. 30), strofe 190, 76. Na deze strofe geeft Castelein nog vijf voorbeelden van deze ‘snede’.

33 Willems (zie n. 7), 282-283.

34 Zie bijv. P. Franssen, ‘“Dat Bedroch der Vrouwen”, een onderzoek naar de functie van een 16e eeuwse verhalenbundel’, in: Spektator 12 (1982-83), 270-289 en D. Coigneau, ‘Vier maal “La riote du monde”’, in: Jaarboek De Fonteine xxix (Tweede reeks: nr. 21) (1978-79), deel i, 150-170, m.n. 152.

35 Zie bijv. A. van Gijsen, ‘De tussenspelen uit de twee “Handels der Amo(u)reusheyt”’, in: Spel in de verte.

[p. 149]

beelden Tekst, structuur en opvoeringspraktijk van het rederijkerstoneel. Bijdragen colloquium [...] W.M.H. Hummelen. Red. B.A.M. Ramakers. Gent 1994 (= Jaarboek De Fonteine, xli-xlii, Tweede reeks: nr. 33-34), 62, 70 en 74. gebruikt. Wanneer Gringore wil aantonen dat het huwelijk een terechte en respectabele instelling is, verwijst hij naar Adam: ‘¶ Se daucuns me trificateurs | Ont voulu blasmer mariage | Je veuil dire qui sont menteurs | Ou dieu faillit au premier aage | Adam en porte tesmoignaige | Marie fust venus en sommes | Dieu esseut [esleut] mariage aux hommes’ (F 256-262). De Nederlandse auteur laat Maria weg, maar voert Noach als getuige op: ‘Ende als noe verlost was wter vloet | God hieten oec groyen naer tschuwelicx seden’ (185-6), waarna nog een hele strofe gewijd wordt aan de bruiloft te Kana, ten bewijze dat Ihesus [was] ‘Approberende thuwelic daer ter stede’ (187-194).

Verder heeft de Nederlandse auteur de strofen in de Franse en Engelse versie die refereren aan de stellingname van Theophrastus, de Roman de la rose en Matheolus met betrekking tot het huwelijk (F 235-248; E 246-59) niet bewerkt.³⁶ Was dit te geleerd voor het Nederlandse publiek, of kende dat (de werken van) die auteurs toch niet?

Gezien de overvloed aan verschillen en de weinige evidente ontleningen is het raadzaam een voorzichtige conclusie te trekken. Het lijkt vrij zeker dat de auteur van deze tekst zich heeft laten inspireren door de tekst van Gringore. Gezien de dateringen kan hij die in gedrukte vorm onder ogen hebben gehad. Dat verschafte hem het thema, dat hij vervolgens zelfstandig heeft verwerkt. Een gang van zaken die bijvoorbeeld eerder door Coigneau is gesignaleerd voor Nederlandse bewerkingen van ‘La riote du monde’.³⁷

Daarnaast blijkt uit deze identificatie opnieuw het bestaan van een internationale boekenmarkt, waarbij drukkers in de volkstaal allereerst zoeken naar elders gedrukte teksten in een andere taal in plaats van naar oudere handschriften met teksten in de eigen taal. Daarbij sprak het kennelijk vanzelf dat dergelijke teksten zonder aanziens des auteurs werden bijgesteld of vrijwel geheel opnieuw bewerkt, naar de smaken van een lokaal publiek. Dat heeft in de Lage Landen voor dit type liefdes- en huwelijksteksten vooral een (klein) burgerlijk karakter. Hangt daarmee die wel meer voorkomende kuising van het voorbeeldmateriaal samen?

De editie van Prinsen is zoals gezegd niet vlekkeloos; vooral zijn weergave van de eerste twee bladen bevat veel fouten. Ondanks de zeer gehavende staat van het origineel is met enige moeite (de drukker heeft niet tussen alle strofen een regel wit opengelaten) de strofenindeling wel te achterhalen. Na de proloog (9 rr.) volgen 25 strofen van elk acht versregels. Ik bied hierbij een nieuwe editie, waarbij de regels wit door mij consequent zijn aangebracht. Voor het overige is deze editie diplomatisch; dus de soms met de syntaxis strijdige punten vindt men zo ook in de druk. Onzekere lezingen en evidente zetfouten zijn met vierkante haken gemarkeerd. De strofen zijn tussen haken in romein genummerd.

36 Deze auteurs worden vaker opgevoerd in discussies over liefde en huwelijk. Bijvoorbeeld in de Cent nouvelles nouvelles; zie Franssen (n. 34), 274.

37 Coigneau (zie n. 34), m.n. 154.

[p. 150]

 

HIer b[...]⁺

 

spad[...]

 

hsn 1 [hsn 2]

 

 

 

Dactuur

 

 

 

Hoort voort als d[...]

 

Ende elck gheho[o/e...]

 

Ende die minste [n/m...]

5

Hoort nv die hem [...]

 

als in te laet huwe[...]

 

Want hi bidt dat h[...]

 

Dus salmen horen [...]

 

Die so deerlic claech[...]

10

[...] beghint aldus⁺

 

[...] of cranc solaes⁺

 

[...]eren

 

[...]s

 

[...n(?)]

15

[...]n.

 

[...]aren tijt

 

[...]en

 

[...]een lijt

 

 

 

[...]ereyt⁺

20

[...]der duecht

 

[...] dies seker sijt.

 

[...] groote vruecht.

 

[...] gode beweecht

 

[...]icx prisen

25

[...] haer iuecht

 

[...] wisen

 

 

 

[...]ghentheyt alle spisen⁺

 

[...]enschen verteeren

 

[...] oeck op rijsen

30

[...n(?)] begheren

 

[...]e soudt beweren

 

[...]eren

 

[...]e langhe ontberen

 

[...]ueren

 

 

35

[...]hte fonderen⁺

 

[...]or tsondich beulecken.

 

[...] proberen.

+ [1r]>

+ [iv]>

+ [i]>

+ [ii]>

+ [iii]>

+ [iv]>

[p. 151]

 

Die³⁸ sijn s[...]⁺

 

Of daern[...]

40

die verlies[...]

 

Also heb ick [...]

 

Mijn pine ver[...]

 

 

 

Daer ick hantierd[...]⁺

 

Versmadende thuwe[...]

45

Want in mijn ionche[...]

 

Met vroukens hoy[...]

 

Voort sonder sca[...]

 

Wildic ghemee[...]

 

Doen³⁹ haddic al [...]

50

Dies vriend[...]

 

 

 

[strofe 6: r. 51-58]⁺

 

[wit]

 

[strofe 7: r. 59-66]⁺

 

[..en⁺

 

...

 

[..]en

70

...

 

[...] straten

 

[...]hte sijn comen

 

[...] [d/o]s verwaten

 

[...] nomen

75

[...] v beroemen⁺

 

[...]ijn ionge daghen

 

[...] [m/n]ijnder onvromen

 

[...]aghen.

 

[...]ghen

80

...

 

...

 

...

 

 

 

[strofe 10: 83-90]⁺

 

 

 

...⁺

 

...

 

...

 

...

95

Sulck dinck wel by ghebreke gheschiet⁺

 

Meer meest by rade van ouden commeren

 

Die de ionghe sinnen doen bughen als riet

 

Ende boosheyt wt venus boeken studeren

38 Zie vorige noot.

+ [2r]>

+ [v]>

39 Zie vorige noot.

+ [vi]>

+ [vii]>

+ [viii] [2v]>

+ [ix]>

+ [x]>

+ [xi]>

+ [3r]>

[p. 152]

 

Soe ick wel mach experimenteren⁺

100

Van daghe te daghen ende werden gheware

 

Want si mijn wijf soe abuseren

 

Dat nauwe enen dach es binnen den iare

 

Dat wij met payse nv sijn te gare

 

Soe heyft si verandert nv lacen haer leuen

105

Nochtans soe wast een die beste care

 

Eer si dus gheloefden haer nichten ende neuen

 

 

 

[strofe 13: 107-114]⁺

 

 

 

[strofe 14: 115-122]⁺

 

 

 

Och wien wil ict el claghen dan my seluen.⁺

 

Want ick huude te spade dus moet ick verdraghen.

125

Sien hooren ende swijghen mijn breyele byten

 

Naer troost negheenen en darf ick vraghen

 

Maer haddick ghehuut in mijn ionghe daghen.

 

Sy ware serteyn vry anders gheleert

 

Maer want ick haer caue niet wel en mach vagen.

130

Soe bliue ick in schanden ontgoet ende onteert

 

¶ Dus biddic ghi ionghers in tijts bekeert.⁺

 

Want dye te langhe de ioncheyt ayeren

 

Haer goet mindert haer schult vermeert

 

Kaytijuicheit naect hem in allen manieren

135

Ia diet vleeschelick werck in sonden hantieren

 

[...] men macht aenschouwen

 

...

 

...

 

[strofe 17: 139-146]⁺

 

 

 

[strofe 18, eerste 7 rr.: 147-153]⁺

 

Doen was ic donweerste soe ick besief⁺

 

 

155

Doen dacht ic te schuwene sulck meskief⁺

 

Als tpeert verloren was sloet ick den stal.

 

Maer doen quam ick noch laes in een meerder grief

 

Want ditte doch eewelick dueren sal

 

Dats ic nam een ionck wijf seer gent ende smal

160

Van herten seer groot ende cleen van ghoede

 

Staende recht onder venus getal

 

Sangwijn wellustich ende heet van bloede.

 

 

 

God weet nv hoe dat my mach sijn te moede⁺

 

Wat wil ick veel segghen dit es tverstant

165

Cleene wacheit es sober in sulcken gloede.

 

Mijn blusschen helpt luttel in sulcken brant

+ [xii]>

+ [xiii]>

+ [xiv]>

+ [xv] [3v]>

+ [xvi]>

+ [xvii]>

+ [xviii]>

+ [4r]>

+ [xix]>

+ [xx]>

[p. 153]

 

Want als ick haer meene te keeren den tant

 

Faylgeren mijn saken wat batet versweghen

 

Dus moet ick bliuen een arm trauwant.

170

Kaytijuich versteken vol alder onsegen

 

 

 

Och haddic toch dus thuyshouden ghepleghen.⁺

 

Eer my mijn crachten aldus besweken

 

Ick hadde messchien veel kinderen vercreghen

 

Die my mochten troosten ende schoon toe spreken

175

Ende my versecoersen in mijn ghebreken

 

Maer laes niet wachten en darf ic nae sulc vroyen.

 

Die huut te spade tes wel ghebleken

 

En mach sijn kinder niet sien tornoyen.

 

 

 

Dus segghe ick al seydent al die van troyen⁺

180

Die thuwelic misprijsen en sijn niet vroet

 

Want waerlicx hi moet sijn siele verstroyen

 

Die dwerck der natueren daer buyten doet⁺

 

Want god ons heere thoochste goet

 

Hiet adame so noch sijnde in vreden

185

Ende als noe verlost was wter vloet

 

God hieten oec groyen naer tschuwelicx seden

 

 

 

Voort Ihesus met ons hier sijnde beneden⁺

 

Heeft selue ter brulocht ghewerdicht te sijne

 

Approberende thuwelic daer ter stede

190

Verkeerde dwater in goeden wijne.

 

Miraculoselic sonder pijne

 

Siet doch hoe weerdich es desen staet.

 

Wie soude soe droncken sijn van fenijne.

 

dien soude blameren of rekenen quaet

 

 

195

Nochtans soe vintmen menighen blaet⁺

 

Soe ruut so plomp soe onbesneden

 

Die daer luttel op past mer vreest hoet gaet

 

Meer vanden vrouwen te sijne bestreden

 

Dan de sonde vander onreynicheden

200

Maer sulcke sullen swaerlick ghepunieert sijn

 

Ende pine beseffen in sulcke leden

 

Als daer die sonden mede ghehantiert sijn

 

¶ Dus biddic elcken wilt ghescholiert sijn⁺

 

Voer dees keytijuicheyt wilt v wachten

205

Denct op die redenen die ghealigeert sijn.

 

Van mi makende ben [ick, rr] dees clachten

 

Als te spade gehuut dies moet ic verpachten

 

Mijns leuens sijt [sic?] druc pijn endr [sic] ellende.

 

Of god en wilde mijn lijden versachten

+ [xxi]>

+ [xxii]>

+ [4v]>

+ [xxiii]>

+ [xxiv]>

+ [xxv]>

[p. 154]

210

Hier met so sluyt ick mijn droue legende

 

Hier eyndt dit boecxken

Summary

In 1921, J. Prinsen published some fragments of a sixteenth-century Dutch ballad on the subject of marrying at a proper age. The author, an anonymous Flemish rhetorician, was inspired by Pierre Gringore's La complainte de trop tard marie (Paris 1505). Probably, the text was printed by the Antwerp printer Jan van Doesborch.

Adres van de auteur:
Universiteit van Amsterdam
Vakgroep Historische Nederlandse Letterkunde
Spuistraat 134
nl-1012 vb Amsterdam