Poëziekrant. Jaargang 17

[p. 16]

Recensie

J. Bernlef
Het tourniquet van de tong
Remco Ekkers⁺

Bernlef vindt steeds nieuwe metaforen voor het dichterlijk bedrijf en de menselijke situatie. Maar wat doet de dichter anders dan die situatie in kaart brengen, dat wil zeggen, vermoedens uiten over de wegen die we menen te gaan? We begrijpen niets van het leven en misschien is dat wel ‘de gunst der goden’. Af en toe lijkt het of we fragmenten van heldere beelden zien die de belofte van een totaal inzicht uitstralen. De dichter legt er rekenschap van af; zijn talent lijkt ‘de gunst der goden’. We zouden het inzicht niet aankunnen. We zouden verbranden in het licht van alle zonnen als de sterrenstelsels en -clusters niet in een onbegrijpelijke vaart uiteen raasden. We begrijpen niet waar het heengaat, maar: ‘Straks kunnen wij gaan; straks! || Nu nog lokt grillige muziek ons | deze kant op, de kant van | het oorverdovend vogelbos.’

OP DIE REGELS volgt in de bundel Niemand wint het gedicht ‘Bal tegen bal’, dat wel een in memoriam lijkt voor Hans Faverey. De verleiding is groot samen te vallen met de werkelijkheid om ons heen, maar dat betekent de dood. Wij bestaan, nog, bij de gratie van ons anders zijn.

Misschien is de grootste verleiding
bal te zeggen tegen bal, tak te laten
rijmen op tak, merel op merel

Om kaalgesleten als een oud tapijt
kleuren te laten schieten, de laatste draad
kwijt te raken - de op een na laatste.

Laat los, zegt de mond tegen
de hand die vasthoudt en
niet eens weet hoe zij heet

De verleiding is groot
maar de verleidster
zij is nog groter.

In de tweede afdeling - de afdelingen zijn alleen maar van elkaar gescheiden door een blanke pagina - ligt het accent op de dood en het ontbreken van de vrije wil. We zijn als kogels in de ronddraaiende kamer van een pistool. Wanneer zijn we aan de beurt? Er gebeurt van alles om ons heen, zonder onderlinge verbinding. Vaak zijn die gebeurtenissen pijnlijk, maar zomin als je ze begrijpt, kun je ze sturen. Een kind draait o-o-o in de hoop contact te krijgen met haar dode opa. Een dodelijk gewonde piloot ijlt over zijn vrouw en wordt getroost door een jongen in het bed ernaast: ‘Iedereen wil leven, tegen | de klippen op’.

Er is een prachtig in memoriam voor Joris Ivens, geschreven aan de hand van zijn film ‘Het verhaal van de wind’. In zeven breed uiteenlopende terzinen geeft Bernlef zijn biografie: ‘Aan het eind zat hij op een stoel in de woestijn | (...) | Eens was er die schuwe glimlach die hij achterna moest reizen | (...) | Overal waar zich massa's vormden was hij present | (...) | Er kwam geen eind aan de vermommingen van de nieuwe mens’. De laatste twee gaan zo:

Tot op het hemd uitgekleed op een houten keukenstoel
de laatste beelden: een oude danser die het verliest van de ruimte
een massabijeenkomst van enthousiast golvend gras
Alle gezichten zich vergissend tot dit ene
dat zegt: ondanks alles had ik het niet willen missen
hoe de wind mijn laatste haren optilt en telt.

De derde afdeling bevat prozagedichten. Je zou dat genre ‘vakantie van de poëzie’ kunnen noemen, als je denkt aan het loslaten van een strenge vorm. Zo streng zijn Bernlefs gedichten niet. Hij schrijft immers vrije verzen zonder eindrijm of metrum. De bundel bevat wel vooral gedichten met terzinen, maar de poëtische

+ J. Bernlef, Niemand wint, Querido, Amsterdam, 1992, 55 p., fl. 27,50; 550 fr.

[p. 17]

strengheid uit zich vooral in de afgewogen beeldspraak en het muzikale ritme. In de prozagedichten volgen de zinnen elkaar gewoon op, zij het zonder de gebruikelijke redundantie. Het poëtische schuilt in de samenballende betekenis, het momentane. In het prozagedicht wordt meer geschilderd, er komen meer nuances aan de orde, maar uiteindelijk gaat het toch ook, net als in poëzie, om één, zij het samengesteld beeld. Waarschijnlijk is het juist het samengestelde karakter van de beelden dat de ‘strenge’ dichtvorm belet. Geen wonder dat veel prozagedichten reisgedichten zijn, geografisch of in de tijd.

In de vierde afdeling staan weliswaar ook reisgedichten, maar de dichter geeft er veel meer impressies, momentopnamen. Dat zijn soms momenten van groot geluk, het gevoel dat je even uit het leven wordt getild ‘als het geheugen van water in een vis die plotseling - krom van genot - opspringt in het licht’: zo staat het in een prozagedicht. In het gedicht ‘Onderschrift’ staat: ‘Soms treedt iemand in je uit, rent | als een hond een eind vooruit | en keert dan ijlings terug’. Als je beide citaten anders noteert, is niet meer duidelijk of ze nu uit het prozagedicht of uit het ‘gewone’ gedicht komen, maar geldt dat ook voor het hele gedicht? Als ik het probeer, lijken sommige gedichten niet streng genoeg.

In de vijfde afdeling staan gedichten over beeldende kunst. In de zesde vind ik het gedicht ‘Achter de grens’, dat in vermomming gaat over asielzoekers. De vermomming is het kleed van de dichter. De menselijke situatie is immers metafoor van het dichterlijk bedrijf via ‘het tourniquet van de tong | de portiersloge van de mond’.

[J. Bernlef [foto: Lieve Blancquaert]