Passionate. Jaargang 7

[p. 44]

[p. 45]

[p. 46]

Steek de dijken door

Er gaat geen maand voorbij of er verschijnt wel in enig blad in Nederland een als artikel vermomde grafrede voor de letteren. Dit is niet zo'n artikel. Het is waar dat de literatuur de laatste jaren flink in de verdrukking is gekomen door satelliet-tv en nieuwe media. In hun klassieke behuizing vormen de letteren inderdaad een stoffig cultuurfenomeen dat voor vooral een jong publiek steeds minder boeiend wordt. Maar laat de literatuur nu eens flink buiten haar oevers treden, dan zal je eens zien hoe vruchtbaar ze is. Verruil die klassieke behuizing voor een bouwwerk van deze tijd. Doe eens gek, laat De Vos Reynaerde rappen. Kortom, steek door die dijken en verhuis!

De millenniummens en in het bijzonder de jonge millenniummens voelt zich steeds minder aangetrokken tot het lezen van boeken of het luisteren naar langdradige literaire voordrachten. Er wordt nog wel volop gelezen, maar dan betreft het voornamelijk kranten, tijdschriften, ondertiteling van soaps, B-films, de tekstvensters van de MTV-clips en internetsites.

Op de literatuurlijst van de gemiddelde scholier staan boeken als De kleine blonde dood en Het gouden ei die hooguit 150 pagina's tellen, en belangrijker: te huur zijn op video. De student heeft zijn abonnement op de Volkskrant ingeruild voor de gratis en zowel qua vorm als inhoud compacte Metro.

Aandacht

Door film, televisie en nieuwe media is er een nieuwe dynamiek in de informatieverwerking ontstaan. Zoals de introductie van het schrift ooit ten koste ging van het menselijk geheugen, lijkt de komst van audiovisuele media ten koste te gaan van het menselijk verbeeldings- en abstractievermogen. Als de boodschap die een medium uitzendt voor het gevoel de werkelijkheid benadert, hoeft de ontvanger die boodschap zelf niet meer naar de werkelijkheid te vertalen. Met SBS 6 Late Night is het overbodig zelf nog na te denken over hoe je variatie moet brengen in je seksleven en na het zien van Big Brother laat je het wel uit je hoofd een week met de hele familie in een huisje op de Veluwe te gaan zitten. Audiovisuele media maken je verbeeldingsvermogen lui en schelen je tijd en energie.

De weerspiegeling hiervan vind je terug bij de zappende en surfende jeugd. De afstandsbediening en de muis stellen jongeren in staat om, zodra ze hun aandacht voor een verhaal verliezen, over te schakelen naar iets anders. En met 45 kanalen op de televisie is er altijd wat anders. Een lange aandachtspanne is overbodig geworden, doordat een druk op de knop genoeg is om je opnieuw door iets, wat dan ook, te laten prikkelen. Dit heeft ertoe geleid dat het vooral voor jongeren steeds moeilijker wordt de aandacht ergens langere tijd bij te houden. Als je nu in een uur al zappend kunt winkelen, je favoriete muziek kunt beluisteren en een kernoorlog kunt meemaken, wil en kun je dan nog de tijd en het geduld vinden om een heel boek te lezen? Kun je het dan nog opbrengen om anderhalf uur in een schouwburgzaal te gaan zitten voor een toneelstuk of een literaire voordracht?

Kop uit het zand

Cultuur is een constant veranderend fenomeen en iedere generatie, met haar eigen drijfveren en thema's, herinterpreteert de culturele traditie. De manier waarop jongeren dat doen wordt voor een groot deel bepaald door de media waarmee zij dagelijks in aanraking komen. Internet en televisie zijn hun venster naar de wereld en beïnvloeden daardoor de manier waarop ze cultuur waarnemen.

Boeken, toneelstukken en voordrachten verzenden informatie veel langzamer en zijn abstracter dan audiovisuele media. Ze eisen dat de lezer zelf de boodschap vertaalt naar zijn werkelijkheid en vergen een andere vorm van concentratie. De komst van televisie en nieuwe media vormt, zo geschetst, een niet gering gevaar voor de literaire traditie of zelfs een hele kunsttraditie, waarin van de toeschouwer een zeker abstractie- en concentratievermogen wordt verwacht.

In plaats van stug door te gaan op de oude manier, is het nu wellicht tijd voor de gevestigde cultuur om de kop uit het zand te rukken en te kijken naar hoe de mens en de wereld zich ontwikkelen. Het gegeven dat een belangrijk deel van het huidige en het toekomstige cultuurpubliek anders waarneemt is van levensbelang voor de cultuurfenomenen die willen overleven. Het is aan de culturele sector de juiste vormen te zoeken waarin hij zijn boodschappen aan het publiek kan overbrengen, zonder daarmee noodzakelijk concessies te doen aan kwaliteit en inhoud.

Festival

Een voorbeeld van zo'n vorm is het interdisciplinaire festival. Door diverse disciplines te programmeren, te combineren en in hoge snelheid af te wisselen, ontstaat een verzameling van verschillende fragmenten waartussen mensen als het ware kunnen zappen. Zo bereik je de snelheid waarmee jongeren gewend zijn waar te nemen. De fragmenten houden stuk voor stuk hun eigen kwaliteit, terwijl het samenspel nog een nieuwe kwaliteit laat ontstaan. De formule lijkt op de manier waarop televisie en Internet hun boodschappen uitzenden.

Stoffige cultuurfenomenen zoals de letteren kunnen in die vorm nieuw leven ingeblazen worden. Geen Daden Maar

[p. 47]

Woorden maakt, door rap, cartoons, theater en dans met de voordracht van proza en poëzie te combineren, de vertaalslag naar jongeren. Allereerst biedt het festival een breed scala aan verschillende podiumacts waaruit jongeren zelf kunnen kiezen en daarnaast wordt er gebruik gemaakt van aspecten uit de dagelijkse leefcultuur van jongeren. Het integreren van literatuur, cartoons en rap levert een nieuwe interpretatie op van het fenomeen letteren en maakt dat jongeren hun kijk op cultuur en de wereld erin herkennen.

Wie de vraag stelt of je het nog wel over letteren hebt, als ook rap, film, kleinkunst, theater, cartoons, nieuwe media en muziek deel uitmaken van het geheel, ziet zichzelf verzeild raken in een zinloze discussie. Een discussie die gaat over waar de letteren beginnen en ophouden, over wat wel en niet binnen de grenzen van de letteren valt, en soortgelijk gezeik. Van belang is dat een culturele traditie zich ontwikkelt, vernieuwt, herinterpreteert om een afspiegeling te blijven van de samenleving. In onze samenleving, waar individualiteit centraal staat en de informatievoorziening eindeloos is, daar is grenzeloosheid de norm. The world is online niet meer afgebakend en ook als je van TV 5 naar de BBC zapt hoef je niet door de douane.

Afbakenen is hetzelfde als buitensluiten, het buitensluiten van kennis, kwaliteit en nieuwe ervaringen. Culturele instellingen die krampachtig hun voortbestaan willen garanderen door hun grenzen af te bakenen, bevriezen hun eigen ontwikkeling en komen uiteindelijk zo dik onder het stof te zitten dat niemand ze meer ziet staan. Op een trouwe kudde van stoïcijnse cultuurfundamentalisten na, misschien. Cultureel ondernemerschap, om in de termen van onze staatssecretaris van kunst en cultuur, Rick van der Ploeg, te spreken, is opereren in de culturele wereld van de onbegrensde mogelijkheden.

Het tempo van de tijd

De formule van een interdisciplinair festival als GDMW is precies zo'n staaltje cultureel ondernemerschap. Ze concentreert zich niet op de verschillen tussen de letteren en wat er overblijft, maar maakt gebruik van de manier waarop de verschillende disciplines de letteren kunnen verrijken en betekenis verlenen. De combinatie van voordracht, muziek en beeld, prikkelt zowel oor als oog maar voornamelijk de hersenen, die enerzijds herkennen en anderzijds optellen wat er allemaal gebeurt en de onderlinge verbanden leggen. Er ontstaat een nieuwe kwaliteit op het podium; een nieuwe interpretatie van een literaire traditie.

Ruikt dit naar oude wijn in nieuwe vaten? Natuurlijk zijn de liaisons van de letteren met andere kunsten niet alleen van deze tijd. Om maar een paar voorbeelden uit de vorige eeuw aan te halen: in het Sint Petersburg van de jaren twintig organiseerde Oberioe (met een piepjonge Daniil Charms) letterenfeesten met goochelende dichters en literaire acrobatiek. Garcia Lorca trok in de jaren dertig Spanje door met een reizend toneel-/muziek-/dans-/poëzie-gezelschap. De vijftigers experimenteerden met jazz en de zestigers met alle mogelijke vormen van de populaire cultuur. Wat het grote verschil maakt, is het tempo van deze tijd. De stroomversnelling waarin de samenleving terecht is gekomen en het grenzeloze aanbod hebben het denken en handelen van de mens voorgoed veranderd.

Als mensen zich ontwikkelen in de manier waarop ze informatie verwerken en selecteren, kunnen culturele instellingen daarbij niet achterblijven. De angst dat er op die manier niet veel meer overblijft van de oorspronkelijke kwaliteit is ongegrond. De nieuwe vorm waarin cultuur wordt gebracht, verandert niet wezenlijk de culturele boodschap of de kwaliteit ervan. Sterker nog: de nieuwe vorm zorgt er juist voor dat de kwalitatieve boodschap überhaupt het publiek bereikt.

Of hij nu wordt neergezet, zoals in de middeleeuwen, met veel bravoure midden op het marktplein of zoals nu met evenveel hartstocht door rappers op een festival voor de nieuwe letteren, De Vos Reynaerde blijft dezelfde; de schurk die laat zien dat de moralisten hypocriet zijn en die ze op hun eigen zwakte pakt.

Wieteke van Dam