Passionate. Jaargang 6

[p. 40]

het grote familie-alfabet

[p. 41]

‘Weet jij iets voor de W?’ ‘Wraak,’ roept hij. Ja. Wraak is mooi. Ik noteer het woord. Ik zie bloedwraak, wraak om de eer van de familie te redden. Als ik alle letters een woord heb gegeven, valt vooral op dat ze niet bepaald vrolijk zijn: Incest, Jaloezie, Conflict. Een ander had misschien voor Idylle gekozen, voor Jarige en Cyclus. Kijk eens hoe het staat met de familie in de literatuur was de oorspronkelijke vraag - die overigens te laat kwam om nog mee te nemen in het nummer voor de boekenweek. Maar familie gaat langer mee dan tien dagen in maart. En daarom hier het resultaat: de familie in zesentwintig woorden, geraapt uit literatuur, film, de media en mijn eigen leven (zie autobiografie).

Autobiografie

Dat als eerste. Omdat het denken over familie voor een belangrijk deel bepaald is door de eigen familie. Om daar meteen aan toe te voegen dat dat niet meer dan een uitgangspunt is, waarop volop gevarieerd en gefantaseerd kan worden.

Baby

‘Mijn vroegste herinneringen zijn fragmentarisch en afgezien van de gesprekken van volwassenen, allemaal buiten gesitueerd. In de koeiestal, in de boomgaard van de buren, onder de walnotenboom...’ schrijft Janet Frame in An angel at my table, het eerste deel van haar autobiografie, waarin ze haar kindertijd en jeugd beschrijft en die is opgedragen aan haar ouders, broers en zussen. In de film die Jane Campion ervan maakte, is die vroegste herinnering gesublimeerd tot een grote, zwarte schaduw. Het lijkt een wolk die voor de zon schuift, maar het is haar moeder die haar van het gras tilt. Het is een mooi beeld, die schaduw, symbolisch voor het moeilijke leven dat nog voor haar ligt.

Conflict

A'dam - 16 nov. '98. Een dertienjarig meisje is gistermiddag in Amsterdam overleden nadat haar vader haar met een mes had gestoken. Het meisje liep op de Amstelveenseweg toen haar 38-jarige vader uit een auto stapte en haar begon te steken. Het meisje overleed in het ziekenhuis. (bron: NRC Handelsblad)

DNA

De mond van mijn moeder, vorm ogen van mijn vader, kleur ogen van mijn moeder, jukbeenderen van mijn vader, dunne haar van mijn moeder, kromme benen van mijn vader, luiheid van mijn moeder, gedrevenheid van mijn vader, stiptheid van mijn moeder, trots van mijn vader, geduld van mijn moeder, ongeduld van mijn vader, slordigheid van geen van beiden, sterke gestel van beiden, gespletenheid van oma.

Erfenis

Bij de deur staat mijn zus. ‘Je moet snel zijn als je ook wat wilt,’ fluistert ze. ‘Ik wil niks,’ zeg ik. Ik kijk langs mijn zus de kamer in. In elke hoek staan opgestapelde spullen. Oude troep. Weckpotten, linnengoed, een theepot, servies met stukjes eraf. Ervoor staat een tante, met de uitdrukking van een pitbull op haar gezicht. Ik kijk naar mijn zus. Zouden wij ook zo zijn later? (Zie ook zussen)

Feesten - Geheim - Humor - Incest

Festen (film van Thomas Vinterberg, Denemarken, 1998). De setting is een hotel met een grote lap grond eromheen. Daar komt, ter ere van de zestigste verjaardag van de vader des huizes, de hele familie samen. Een paar maanden ervoor hebben ze elkaar voor het laatst gezien, bij de begrafenis van een zus die zelfmoord heeft gepleegd. Je merkt al direct dat er iets vreselijks aan de hand is in dat gezin. Een geheim. Hoe de familie met elkaar omgaat; de jongste zoon z'n vrouw en kinderen behandelt; de oudste zoon strak voor

[p. 42]

zich uit kijkt. Als het diner ter ere van de vader begint, houdt de oudste zoon een speech. In zijn hand heeft hij een rood en een groen briefje: ‘Ik heb hier twee speeches, je mag kiezen pa’. ‘Rood? Goede keuze.’ Wat volgt is een speech, waarin de zoon z'n vader van incest beschuldigt. Na afloop van de speech valt een stilte. Maar dan gaat iedereen gewoon door met waar die mee bezig was: het slurpen van de soep, het praten over koetjes en kalfjes. Alsof er niets gebeurd is. Het is een prachtig moment. Humoristisch om z'n herkenbaarheid (laten we het vooral gezellig houden) en tegelijkertijd verschrikkelijk schrijnend.

Jaloezie

‘Welkom bij de Williams-show’, staat op het spandoek dat vader Williams bij elk applaus omhoog houdt. Op het centre-court staan zijn twee dochters tegenover elkaar in het Lipton Tenniskampioenschap in Florida: de 18-jarige Venus en de 17-jarige Serena. Hand in hand waren ze de baan op komen lopen. Op een persconferentie voorafgaande aan de wedstrijd had Serena gezegd: ‘Als we beiden in de finale staan, dan moet je 'ns kijken; Venus speelt waanzinnig, ik speel goed.’ Venus zei: ‘Het maakt niet uit wie er wint, de beker komt sowieso in de familie.’ Maar tijdens de wedstrijd merk je niet veel meer van die zusterlijke liefde. Dan is het ieder voor zich. De oudste wint. Nog wel...

Kerstmis

De rollade is aangebrand. Mijn moeder was te druk met de gebakken camembert met cranberries (voor mij, ik ben vegetariër). Doe geen moeite, zeg ik altijd. Ik lik mijn vingers af, terwijl de anderen in hun vlees prikken. Ze kijken misprijzend naar mijn bord. Ik heb een flashback: mijn moeder die op haar achterste benen loopt omdat ze na een drukke werkweek de kerstboodschappen voor het gezin moet doen. Het moet gezellig zijn. Het moet gezellig zijn. Laat het gezellig zijn. Iedereen doet zijn best. Maar dan... PATS, daar laat mijn broertje een ei vallen. Het eigeel wordt de druppel. Wat volgde was het zwijgzaamste kerstdiner ooit.

Lexicon

Een autobiografie rondom woorden en uitdrukkingen die door de familie van Nathalie Ginzberg gebezigd werden, dat is haar Famlielexicon uit 1963: ‘Een stommeling noemde hij (Ginzbergs vader) een simpelaar. (...) Behalve de simpelaars waren er de hufters. Elke handeling en elk gebaar van ons dat hij ongepast vond, betitelde hij met “hufterig”. Hufterig vond hij het om op klimtochten gewone schoenen te dragen; een gesprek aan te knopen in de trein, of met een wildvreemde op straat (...).’ Ik zoek naar eigen woorden, maar kan alleen maar eikelbijter bedenken. Zo noemde mijn vader de ‘hufters’ uit Ginzbergs autobiografie.

Moeder

‘Mijn moeder zat aan haar toilettafel en zei: “Schatje, je moet niet praten omwille van het praten. Als je het woord neemt, zeg dan iets interessants en intelligents. Nu je zeven, of liever gezegd nog maar zes jaar bent, ben je niet te jong om dit te leren.” “O,” zei ik, “Ik dacht dat ik wèl iets interessants te vertellen had.” Mijn moeder spuugde op haar mascara en streek met een klein borsteltje over het harde zwarte blokje. “Nee, wat kinderen doen is gewoonlijk niet bijzonder interessant. Jij moet je mond houden en luisteren naar wat intelligente mensen om je heen zeggen. Die opmerking moet je goed onthouden en ervan leren, zoals ik je altijd heb voorgehouden.” Ze maakte haar wimpers met de kleverige drab zwart.’ (Uit de biografie van Maria Riva over haar moeder Marlene Dietrich)

Nakomertje

meerdere moeders, meerdere vaders, Benjamin voor het leven.

[p. 43]

Opa en Oma

De telefoon gaat. Het is mijn oma. Ze belt uit Benidorm. Daar overwinteren ze altijd. Ze heeft een verzoek: of wij - de kinderen - in het vervolg geen opa en oma meer op de kaart willen zetten, maar gewoon meneer en mevrouw. Zie ook Uitvaart.

Puberteit

‘Niks ontbreekt.’

De zaken keurig voor elkaar. Ogenschijnlijk. / Jaren van onbehagen. Als beulen voor de ander. / Wonend in een huis. Dienstdoendend als levensader. / Pompt ons bloed door onze harten. / Harten van steen. Liefdeloos. / De eeuwige strijd. / Zou ik hem ooit kunnen winnen? / Een strijd tegen alles. Maar vooral tegen mezelf. / Omdat ik daar ook woonde. / Geïnfecteerd. Besmet. / Wie ben ik en wat kan ik? / Voel me leeg. / Hoewel toch niks ontbreekt? (Eigen puberteit, staat geen datum bij. Ik schat ergens halverwege jaren '80)

Quality time

Hij zit in de IT, zij is voedingsconsulente. Zoontje Thijs groeit gesubsidieerd op in het kinderdagverblijf. De zondag is gereserveerd voor het gezin. Met z'n drieën in pyama op de bank kijken ze video, De Teletubbies van de afgelopen week. En net als bij het afspelen van de voicemail luisteren ze of Thijs nog nieuwe woordjes heeft geleerd.

Reünie

‘Om 17.00 uur start het avondvullende “Country & Western”-programma. Iedereen dient zich dan in Country & Western-stijl te verkleden, waarna de sheriff de avond zal openen. We willen niet zover gaan om het programma verplicht te stellen, maar je weet niet wat je mist als je deze kans voorbij laat gaan...’ (Uit: Uitnodiging voor het jaarlijkse familieweekend van mijn schoonfamilie)

Super-8 film

‘In the fall of 1969 my little sister was born, the youngest in the family. She's adopted,’ begint de film met een voice-over. Nadat de moeder van de regisseur na negen maanden zwangerschap in het ziekenhuis was bevallen, waren er ‘complicaties’ geweest. De kinderen werd verteld dat de baby, een meisje, dood geboren was. In plaats daarvan werd een zwart kindje geadopteerd.

We zien een super-8 filmpje van het moment dat moeder thuiskomt uit het ziekenhuis. Ze stapt uit de auto met in haar lelieblanke armen de donkere baby. Ze lacht. Haar kinderen dwarrelen om haar heen, zijn nieuwsgierig naar hun geadopteerde zusje. Niets in de super-8 verraadt het geheim. Dat doet de stem. Die vertelt dat toen het zusje in de puberteit kwam en wilde weten waar ze vandaan kwam, wat haar roots waren, haar moeder vertelde dat ze nooit geadopteerd was, maar gewoon haar eigen dochter... Voor het meisje betekende deze leugen het einde van haar jeugd. Ze keerde haar familie de rug toe. Voor altijd. Een schriller contrast tussen de (doorgaans) gelukkige families op super-8 filmpjes en de situatie in het heden, heb ik nooit gezien. (Reconstruction, Laurence Green, Canada 1996) Indachtig Tolstoj.

Tolstoj

‘Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze.’ (Anna Karenina)

Uitvaart

‘Wil iemand nog iets zeggen,’ vraagt de kraai. Niemand maakt aanstalten. ‘Dan kunt u nu naar voren komen om een laatste groet te brengen.’ We lopen als zombies om de kist. Uit de luidsprekers klinkt het Ave Maria. Niemand wist van welke muziek opa hield. ‘Doe maar wat,’ had een oom gezegd. Plotseling houdt de muziek op en zakt opa de grond in. De aula zit vol oude mensen. Wat ben je groot geworden! Ik veeg een stukje cake-spuug van mijn

[p. 44]

wang. Als we eindelijk wegrijden, kringelt rook uit de schoorsteen.

Vakantie/Vluchten

Ik kijk jaloers naar de tientallen foto-albums waarin elke zomervakantie liefdevol is vastgelegd. Bij elke foto staat een omschrijving, een korte anekdote of opmerking. Sommige woorden komen telkens terug en hoewel ik geen Zweeds spreek of lees, helpt de afbeelding me de woorden te begrijpen: ‘meditation’, staat er bijvoorbeeld bij de foto's waarop geluierd wordt en waarop in kleurige zonnestoelen zonverbrande kinderen rusten op de buiken van hun moeders. Op de achtergrond naar gelang de positie van de fotograaf óf het uitgestrekte meer, óf de rode stuggan met gras op het dak. Wat een leven, wat een jeugd, denk ik. Tegen beter weten in. De vijftigjarige bezitster van de albums is pas sinds twee jaar terug in Zweden. Daarvoor woonde ze overal en nergens, weg van het verstikkende milieu en haar ouders. Weg van haar vader die elk jaar voor elk van z'n drie dochters een fotoboek maakt.

Wraak

‘Als kind trok ik me na een onrechtvaardige behandeling terug op mijn slaapkamer, waar ik me bezighield met het fantaseren over mijn plotselinge dood en het verpletterende effect daarvan op de nabestaanden. Huilend en handenwringend stonden ze om me heen. In het volle besef van hun schuld. Verteerd door wroeging, verscheurd door spijt.’ (Manon Uphoff in het themanummer ‘Wraak!’ van tijdschrift Lust & Gratie).

X, Generatie -

Naar het merkloze merk dat het in reclamespots altijd moet afleggen. Debuut van Douglas Coupland, de zelfgenoemde spreekbuis van de generatie die in de jaren zestig werd geboren. In Nederland bekend als Generatie Nix (samenvoeging met Bret Easton Ellis' debuut Minder dan niks).

‘Je zou het huis van mijn ouders eens moeten zien. Het is net een museum van vijftien jaar geleden. Er verandert daar nooit wat; ze zijn doodsbenauwd voor de toekomst. Heb jij nooit het huis van je ouders in de fik willen steken alleen om ze uit hun sleur te halen? Gewoon dat er wat verándert in hun leven? Claire's ouders gaan tenminste nog af en toe scheiden. Dat houdt de zaak in beweging. Het is thuis net als een van die belegen Europese steden als Bonn of Antwerpen of Wenen of Zürich, waar geen jonge mensen zijn en het aanvoelt als een dure wachtkamer.’

Y(spreek uit: ai)

Ik heb familie.

Zussen

De mijne leerde ik kennen toen ik veertien was. Ze is vier-en-half jaar ouder. Een eeuw op die leeftijd. Na de vakantie zou ze op kamers gaan. Om afscheid te nemen gingen we samen kamperen. Mijn (onze) vader bracht ons naar Scheveningen. Vandaaruit zouden we naar Zeeland fietsen, maar we kwamen niet verder dan Hellevoetsluis. Op de terugweg deden we Rotterdam aan. We gingen naar de bioscoop. Ik wilde naar Desperately seeking Susan met Madonna. Maar mijn zus besliste anders. Het werd Deep Throat, waarin ik zag hoe Linda Lovich achter in haar keel haar clitoris ontdekte. Na afloop, toen we tussen de mannen de zaal uit schuifelden, zei ze zusterlijk: ‘zo is seks niet echt hoor.’

Clementine van Wijngaarden

Met dank aan Richard Dekker