De Parelduiker. Jaargang 13

[p. 58]

Arno van der Valk⁺
Agressieve seks en gefrituurde muizen
Zweedse verfilming van Jan Wolkers

Het doel was een gezellig filmavondje met wat vrienden, maar na de aftiteling van de Zweedse verfilming van Wolkers' roman Een roos van vlees bleef het ijselijk stil in mijn huiskamer. De nootjes en hapjes bleven onaangeroerd. Het gesprek kwam maar weer moeilijk op gang. Jon Lindströms film had er stevig ingehakt. De meesten van ons kenden Wolkers' roman uit 1963 en wisten dat ons met het verhaal over de astmatische Daniël en zijn schuldgevoelens over de dood van zijn dochtertje wat te wachten stond. Maar dat het zo heftig in beeld gebracht zou kunnen worden. De film En ros av kött werd bekroond met de prij s voor beste Zweedse televisieproductie van 1985, maar bij de première op 26 maart 1985 op het tweede Zweedse televisiekanaal riep hij een storm van protest op.

Regisseur Jon Lindström (1948) snort het filmmanuscript op: een versleten klapper met een polaroidfoto op de voorkant. Op de foto van 7 november 1983 bekijkt hij samen met cameraman Gunnar Källström peinzend naar twee filmlampen. ‘Een roos van vlees heeft me sterk gegrepen toen ik het voor de eerste keer las. Nog meer dan Turks fruit. Misschien was het het verdovende schuldgevoel van de hoofdpersoon, zo bekend voor de noorderling. Of de mix van angst en seksualiteit. Ik heb mijn fascinatie nooit geanalyseerd’, vertelt Jon Lindström. Als beginnend filmmaker wilde hij niets liever dan Wolkers' Een roos van vlees verfilmen. ‘In Wolkers' boek vond ik geuren, kleuren en beelden die mij fascineerden en die een sensuele lading droegen. En die sensualiteit was voor mij verbonden met het macabere.’ Lindström heeft in de loop der jaren veel andere boeken verfilmd, onder andere Maarten 't Harts De kroongetuige, maar nooit voelde hij weer zo'n gelijkgestemdheid met een verhaal. ‘Er was bij mij ook nooit enige twijfel over welke dramaturgische of intellectuele weg we zouden volgen bij de verfilming. De film was louter gevoel.’

Lindströms belangstelling voor Wolkers stond niet op zichzelf. Jan Wolkers was mateloos populair in Zweden. Geen enkele Nederlandse auteur heeft zo'n belangrijke positie veroverd in Zweden als Jan Wolkers. Na het verschijnen van enke-

+ Arno van der Valk (1965) is medeauteur van De pen in het zand. Een literaire zwerftocht over De Hoge Veluwe (2007) en publiceerde in De Parelduiker over Hermans, Reve en Nijhoff.

[p. 59]

Omslagen van Een roos van vlees (1963) en de Zweedse vertaling En ros av kött uit 1975.

le van zijn verhalen werd de eerste vertaalde roman Turks fruit (Turkisk konfekt, 1973) enthousiast ontvangen. In tegenstelling tot de verfilming van Paul Verhoeven die na uitzending op 8 oktober 1973 werd afgedaan als pornografie. Tussen 1975 en 1978 verschenen bij uitgeverij Forum in Stockholm Een roos van vlees (En ros av kött, 1975), Horrible tango (1976), Terug naar Oegstgeest (Tillbaka till Oegstgeest, 1977) en De kus (Kyssen, 1978). Gaandeweg ontstond in de recensies het beeld van Wolkers als de vertegenwoordiger van Eros en Thanatos, van de revolutie uit de jaren zestig, van het verzet tegen de burgerlijke maatschappij en van de pleitbezorger van een ongeremde seksualiteit die mannelijke lezers aantrok en waarop vrouwen boos reageerden.

Bij de uitgave van de vertaling van De kus in 1978 was Wolkers' populariteit in Zweden op een hoogtepunt. Van Turks fruit en Een roos van vlees verschenen herdrukken en Wolkers en zijn werk mochten zich niet alleen in de belangstelling van de literaire elite verheugen, ze werden ook besproken voor radio en televisie, in poptijdschriften en damesbladen. In de stroom van deze Wolkers-hype verschenen achtereenvolgens De walgvogel (Dronten, 1981), De doodshoofdvlinder (Dödskallefjärilen, 1982), Perzik der onsterfelijkheid (Odödlighetens persika, 1983) en Kort Amerikaans (Snaggad, 1985).¹

1 Meer informatie over de introductie en receptie van Jan Wolkers in Zweden bieden Ingrid Vermeer, ‘“Wolkers was een bevrijding voor de Zweden”. Vertaalster Rita Törnqvist-Verschuur over de introductie van Jan Wolkers in Zweden’ en Ingrid Wikén Bonde, ‘“Niet stichtelijk, wel fascinerend!” De receptie van Jan Wolkers’, in: Arno van der Valk, De calvinistische voyeur. Jan Wolkers in Zweden (Soesterberg 2005), resp. p. 9-16 en p. 50-57. Deze bundel bevat ook de Nederlandse vertalingen van de Zweedse interviews met Jan Wolkers, en tevens een bijdrage over de film En ros av kött waarop dit artikel voortborduurt.

[p. 60]

De Zweedse acteur Per Mattsson als de hoofdpersoon Daniël in En ros av kött uit 1985 (coll. Arno van der Valk).

Samen met zijn vrouw Rita Holst schreef Lindström in één hartstochtelijke ruk het filmscript, waarbij zij ook episoden ontleenden aan Terug naar Oegstgeest en andere van de vertaalde romans. Uiteindelijk werd het scenario een intense samenvloeiing van hun beider leeservaringen, fantasie en dromen. Volgens Lindström veranderde het manuscript daarna slechts weinig, iets wat hij nu ondenkbaar acht met alle producenten, dramaturgen en betweters die zich ermee bemoeien. Destijds ging het allemaal razendsnel. Het toenmalige tv2-theater op de Zweedse televisie besloot onmiddellijk de film te produceren en onderhandelde met de rechthebbende uitgevers. ‘In dat stadium nam nog niemand contact op met Jan Wolkers. Ik had slechte ervaringen met romanschrijvers en ik was bovendien jong en koppig.’ Bovendien vergden de voorbereidingen van de opnamen al zijn energie, want hoewel de televisiezender tv2 altijd met een vaste groep toneelspelers werkte, voldeed na de proefopnamen in Lindströms ogen niemand van de voorgestelde acteurs. Zíjn Daniël stond op het toneel van het Koninklijke Theater in Stockholm: de acteur Per Mattsson (1948).

Tamme eend

En ros av kött werd nog gefilmd voordat de geavanceerde digitale effecten hun intrede hadden gedaan. ‘We maakten de opnames op 16 mm film en de fotograaf en ik probeerden diverse trucs en eigen vindingen uit om Daniëls dromen en hallucinaties uit te beelden. We gebruikten onder andere een half doorzichtige spiegel om twee verschillende handelingen te vermengen en hielden een mengsel van glycerine en water voor de lens om een hallucinair beeld te scheppen.’

Daniëls terugkerende nachtmerrie over zijn dochters dood begint met waterdruppels van het dak en langs de wanden. De gebeurtenissen worden gerecapituleerd met terugblikken en aan het einde van de film vallen alle puzzelstukjes in elkaar: Daniëls dochtertje sterft in bad terwijl hij met zijn vrouw Sonja de liefde

[p. 61]

Opdrachtexemplaar van De doodshoofdvlinder voor de Zweedse literatuurcriticus Ingmar Björkstén, 1982.

bedrijft. De meeste van de effecten om de tijdsprongen te verbeelden en de andere speciale effecten werden realtime voor de camera gedraaid, waarbij Roman Polanski's Repulsion (1965) Lindströms grote inspiratiebron was (hij regelde voor het hele team een kijksessie).

De opnamen vonden plaats in een slooppand, op een kerkhof, in een ziekenhuis en een Stockholms zwembad, op een eiland vlak buiten de stad en in een televisie-studio. Lindström heeft vele herinneringen aan de opnamen. Eén daarvan is de scène waarin Daniël tevergeefs probeert het leven te redden van een in het ijs vastgevroren eend. Een dierverzorger van de Stockholmse dierentuin Skansen verdoofde een tamme eend met een slaapmiddel om deze scène te draaien, maar het beestje raakte in shock, viel en stierf Het hele productieteam stond bedroefd en met stomheid geslagen rond het kleine kadaver: nu waren zij net als Daniël beladen met schuld!

Zo waren er meer gecompliceerde scènes met dieren. In de film speelde ook een Siamese kat een grote rol, figureerde een zwaan achterop een fiets en galoppeerden paarden in slow motion. Filmtechnisch destijds allemaal even lastig volgens Lindström. ‘De zwaan was zowel in het manuscript als tijdens de opnamen een nachtmerrie!’ De kleine, naakte gefrituurde muizen die Hanna (Emmy in de roman) eet

[p. 62]

Stills uit de film En ros av kött: ‘agressieve seks’ (coll. Arno van der Valk).

in een religieus symbolische scène - ‘neemt, eet, dit is mijn lichaam’ - leidden de dag na de televisiepremière tot boze krantenkoppen. De dierenbescherming protesteerde. Dat Lindström de muizen had verruild voor varkensfilet maakte hen niet uit.

Pervers en zielig

Op de avond van de uitzending kopte de Zweedse avondkrant Aftonbladet vet: ‘Televisie vanavond. Seks en dierenmishandeling’. Göteborgs-Tidningen liet in de aankondiging getiteld ‘Agressieve seks en gefrituurde muizen’ de regisseur en hoofdrolspelers kort aan het woord. Een televisieploeg onder leiding van de eminente schrijver-literatuurcriticus Ingmar Björkstén (1936-2002) bezocht Texel en maakte een televisie-interview met Wolkers dat voorafgaand aan de filmpremière werd uitgezonden.² Lindström sprak Wolkers nog altijd niet, hij zat nog onder zware tijdsdruk gevangen in de montageruimte met Michal Leszczylowski en vervloekte zijn lot.

Het verklarende interview met Wolkers mocht niet baten. De reacties na de televisie-uitzending van dinsdag 26 maart 1985 waren heftig, hoewel zeer verdeeld. Waar Wolkers-vertaalster Brita Dahlman zijn seksisme in het door haar vertaalde Een roos van vlees nog lachwekkend vond, verwarde zijn seksuele openhartigheid in de film de televisiekijkers. Daniël onaneert boven de foto van zijn vrouw en als hij zich vergrijpt aan zijn nachtelijke bezoekster Emmy, dan is zijn erectie zichtbaar én echt. Lindstrom zelf vond de seksscènes van Daniël en Sonja het meest gewaagd om op televisie te tonen. ‘Alles was immers geloofwaardig en onvervalst’.

Bij de Zweedse omroep stond de telefoon roodgloeiend en de kranten lieten de kijkers aan het woord: een veertigjarige buschauffeur uit Gävle vond de uitzending onverantwoordelijk. Een meisje van vijftien met vijftien muizen als huisdier vond de muizen in de koekenpan zielig. Vele kijkers waren verontwaardigd en

2 Den skrivande holländaren, Kanal 2, 25 maart 1985.

[p. 63]

meenden dat wat ze gezien hadden weerzinwekkend, afschuwelijk, gruwelijk, pervers en vies was. De baas van tv2, producent van het kanaal waarop de film werd uitgezonden, antwoordde diplomatiek dat de film een problematiek liet zien geschetst door een auteur van klasse. Anderen vonden de film het beste wat ze in jaren hadden gezien. De televisierecensenten waren overwegend positief. Zo was Margaretha Sjögren in Dagens Nyheter vol lof over hoofdrolspelers Per Mattson (Daniël), Ingrid Janbell (Sonja) en Aino Seppo (Hanna). Of het te maken had met het stof dat de uitzending deed opwaaien is niet na te gaan, maar En ros av kött ontving op de verjaardag van de Zweedse televisie, 29 oktober 1985, de Club 100-prijs voor het beste televisieprogramma van 1985.

Input

In 1986 toog Lindström met En ros av kött naar Montreal om deel te nemen aan input, de jaarlijkse internationale ontmoetingsplaats voor televisiemakers. ‘De film werd op de derde dag na de lunch vertoond. De zaal was afgeladen, erg warm en de mensen om mij heen praten allemaal tweehonderd woorden per minuut. In de stoel voor mij zat een blonde vrouw te huilen. Ik keek naar mijn film met honderden ogen; veel was nieuw en onbekend.’ Na vertoning van zijn geesteskind kreeg Lindström een microfoon in handen gedrukt om te reageren op het publiek. ‘Een vrouw met Brits accent zei dat ze de film afschuwelijk vond. Ze was zo verontwaardigd en geraakt in haar vrouw-zijn dat ze schudde en stotterde. Ze vroeg wat ik nu eigenlijk bedoelde: moest de vrouw er zich in mijn belevingswereld op verheugen om genomen te worden?’

Robin Midgley (1934-2007), destijds chef bbc-drama, kon zijn gevoelens ook niet voor zich houden. Hij haatte de film, al voordat de muisjes werden gebakken en gegeten. ‘Ik keek naar het publiek en probeerde te geloven dat wat ik over de film zei, bijdroeg aan de betekenis van het verhaal. En ik wenste dat Jan Wolkers er

[p. 64]

De gefrituurde muizen van varkensfilet.

ook was geweest. Het was zijn verhaal en hij had het allemaal beter kunnen verklaren.’ Pas na afloop kwamen de mensen naar Lindström toe die de film had ontroerd. Ze hadden liefgehad, ze hadden gehuild. ‘Ik schudde handen als een presidentskandidaat en mompelde beleefdheden.’

Er was veel belangstelling om En ros av kött te kopen: ‘In de loop van de avond kreeg ik veel uitnodigingen voor festivals en vertoningen. Chuck R. Portz wilde de film in Amerika distribueren. Hij kreeg de cassette toegestuurd in New York, maar het bleef stil in Amerika.’ Is de film daar gedistribueerd? Niemand die het weet. Jan Wolkers op zijn beurt was zeer tevreden met de verfilming en vroeg Lindström meer van zijn boeken te dramatiseren. Toen Jan Wolkers in 1989 werd gevraagd welke verfilming van zijn werk hij het meest geslaagd vond, noemde hij zonder aarzelen En ros av kött. Hij stelde voor De perzik der onsterfelijkheid te verfilmen. ‘Hij stuurde mij ook het onuitgegeven manuscript, maar dat leende zich niet om omgezet te worden naar de Zweedse context.’ Dus bleef het bij En ros av kött in een tijd dat de Zweedse televisie nog geld had voor zulke eenmalige producties.

Op donderdag 25 oktober 1990 werd het 85 minuten durende En ros av kött uitgezonden door de nos. Geen krant of gids die ophef maakte, geen roodgloeiende telefoons of vette krantenkoppen. Helaas is de film nooit in Nederland uitgebracht en bleef het bij die ene uitzending, ofschoon tv 2 voor een paar duizend euro vijf jaar de rechten op distributie van de film beschikbaar stelt en de ondertiteling nog in de nob-archieven ligt. Het wachten is op een distributeur of omroep die een filmhuisdistributie, dvd-uitgave of televisie-uitzending aandurft, want wie de film nu ziet, wordt net als de regisseur zelf nog altijd geraakt door de oerkracht van de film.³ ‘De feministische tegenwerpingen zijn niet langer geldig’, volgens Lindström, ‘maar Daniëls reactie is psychologisch nog altijd juist en niet in het minste opzicht politiek correct.’

3 Misschien kan Lindströms verfilming van Maarten 't Harts De kroongetuige meteen meegenomen worden, want die film was nota bene nagesynchroniseerd wel op de Duitse televisie te zien.

[p. 65]

Wolkers als representant van de liefde en de dood. Opdracht in viltstift in Giftsallad, 1987 (coll. Arno van der Valk).

Springlevend

Na de uitzending van de film En ros av kött werd het stil rond Wolkers in Zweden. Er verschenen geen vertalingen meer, de recensiestroom was opgedroogd en de ophef rond de film was vergeten. Tien jaar na zijn eerste bezoek aan Zweden was er in 1988 tijdens de Göteborg Book Fair een kleine opleving. Wolkers was er te gast bij zijn Zweedse uitgever ter ere van de vertaling van Gifsla en las het voor de gelegenheid geschreven ‘Op vleugelen der profeten’ in een Engelse vertaling voor. Daarna vonden zijn romans definitief hun plaats in antiquariaten. De recensies zijn in de kelder van de Koninklijke Bibliotheek van Stockholm op microfiches te raadplegen en als gevierd auteur kreeg Wolkers een bescheiden plaats in Zwedens nationale encyclopedie.

Slechts een enkele Zweedse krant meldde zijn overlijden op 19 oktober 2007. Zo af en toe duikt zijn naam op. De bibliotheek van Strängnäs nam Terug naar Oegstgeest op in haar literaire canon. Een roos van vlees stond bij de boekentips van bekende Zweden en Wolkers inspireert collega-auteurs. Eind jaren negentig schreef de Zweedse dichter Tomas Ekström (1969) het gedicht ‘Jan Wolkers is alive and well’ toen hij hoorde dat Wolkers nog leefde, nadat hij eerder bij gerucht had vernomen dat zijn idool was overleden.⁴

4 ‘Jan Wolkers is alive and well’ verscheen in het Spaans en Zweeds in het tweetalige literaire tijdschrift Encuentro, nr. 15-16, oktober 2002. De Nederlandse vertaling is speciaal voor deze gelegenheid gemaakt door Ingeborg Kroon (Scandinavische Talen en Culturen, Rijksuniversiteit Groningen).

[p. 66]

Jan Wolkers is alive and well

 

Just innan jag somnade

 

såg jag ett lakan falla,

 

landet som sjunker långt

 

under havsytan

 

 

 

På en ö sitter Jan Wolkers

 

och vränger skulpturer

 

ur sin åldrade kropp,

 

han fortsätter bända och riva

 

där orden sinat

 

 

 

Med sin rygg håller han

 

Nordsjön stången

 

 

 

På fastlandet slingrar vägarna

 

bort sig i dimman,

 

och fåren sjunker stadigt

 

i den sanka marken

 

 

 

Jan Wolkers drömmer

 

om en morgon för länge sedan,

 

om pisslukten från tusentals

 

trångbodda kreatur

 

 

 

Han drömmer om kvinnan

 

som satte sig i hans tvättställ

 

och en kall genever

Net voordat ik insliep
zag ik een laken vallen,
het land dat ver zinkt
onder zeeniveau

Op een eiland zit Jan Wolkers
en maakt beeldhouwwerken
uit zijn oude lichaam,
hij blijft wrikken en krassen,
waar de woorden zijn opgeraakt

Met zijn rug houdt hij
de Noordzee tegen

Op het vasteland verdwijnen slingerend
de wegen in de mist,
en de schapen zakken verder
weg in de drassige grond

Jan Wolkers droomt
over een morgen lang geleden,
over de pislucht van duizend stuks
dicht opeen gepakt vee

Hij droomt over de vrouw
die in zijn wasbak ging zitten
en een koude jenever

[p. 67]

Sinds Wolkers' dood werkt Ekström aan een gedichtencyclus over een imaginaire reis naar Texel om hem te ontmoeten, waarbij Wolkers-citaten en zijn romanpersonages zijn verweven in de gedichten.