De Parelduiker. Jaargang 11

[p. 32]

Laagwater

Dirk Leyman
Flaubert in het ‘goede, brave Holland’

‘Flaubert... zonder zijn romans en zijn brieven zou ik me nog ontheemder in deze wereld voelen dan ik al ben,’ zo liet de Vlaamse schrijver Erwin Mortier (^o1965) onlangs optekenen in zijn column voor de Vlaamse radiozender Klara. Er zijn wel meer Nederlandstalige schrijvers die troostrijke momenten putten uit het werk van de Normandische kluizenaar van Croisset. Daarbij bedienen ze zich vooral van zijn in Privé-domein ondergebrachte brievenverzamelingen Haat is een deugd (1979) en De kluizenaar en zijn muze. Brieven aan Louise Colet (1983), waarin zich een schatkamer aan scherpgerande aforismen bevindt, net als trouwens in zijn averechtse Woordenboek van conventionele ideeën en de onafgemaakte totaalroman Bouvard en Pécuchet.

Al vertoont de Nederlandse belangstelling voor Flauberts oeuvre weleens een baisse - meestal het gevolg van een tijdelijke, gebrekkige beschikbaarheid van degelijke vertalingen -, toch komt l'homme-plume steeds weer op eigen kracht aan de oppervlakte drijven. Gustave Flaubert is onverwoestbaar, wellicht mede door zijn glasheldere, nooit verflensende maar slechts door hard labeur verkregen stijl: ‘De zinnen van een boek moeten bewegen als de bladeren van een bos, allemaal verschillend in hun gelijksoortigheid,’ zo schreef hij hierover op 7 april 1854 in een brief aan Louise Colet. Flaubert kon dan ook ellenlang tobben over de ritmiek van één frase of alinea en gaf toe dat hij aan dertien pagina's ooit zeven weken had geschaafd - in heel schril contrast met de bolideschrijverij van andere Franse giganten als Alexandre Dumas of Honoré de Balzac, die in veertig dagen zijn befaamde Père Goriot uit zijn pen schudde.

In 2006 ligt de interesse voor Flaubert in veel opzichten weer flink op koers, met een regelmatig debiet van nieuwe publicaties tot gevolg. Het heeft alles te maken met de honderdvijftigste verjaardag van Madame Bovary, de eerste ‘realistische’ roman uit de wereldliteratuur, die vanaf 1 oktober 1856 in afleveringen in de Revue de Paris verscheen. Dit voorjaar al vermeiden de Flaubert-liefhebbers zich in een nieuwe, stevig uitgebalanceerde biografie van de Amerikaan Frederick Brown: Flaubert. A life. Ook Julian Barnes, de auteur van het cultboek Flaubert's parrot, keerde terug naar zijn oude liefde en bedacht in een monoloog voor bbc Radio 4 hoe het Madame Bovary zou vergaan indien ze geen arsenicum had geslikt. Begin november verscheen dan voor de Nederlands-

[p. 33]

talige liefhebbers bij Privé-domein een nieuwe selectie egogeschriften onder de titel Geluk is onmogelijk.

Deze opflakkering van bedrijvigheid moet de Nederlandse Flaubert-verslaafden Piet Driest en Diederik Jansen als muziek in de oren klinken. Al geruime tijd zijn zij in de weer om de Nederlandse ontvangst van Flauberts oeuvre minutieus in kaart te brengen. Dat resulteerde onlangs in het bescheiden maar verzorgd uitgegeven boekje Flaubert in Nederland 1870-2005, waarin zij een eerste inventaris presenteren van hun zoektocht naar Flaubert in Nederland. Driest en Jansen bedrijven eigenlijk een ouderwetse vorm van receptiegeschiedenis. Zij brengen de weerklank op het werk van Flaubert samen, maar spreken geen oordeel uit over wat ze aantreffen. Het boekje heeft een enigszins didactische opbouw en is helaas niet altijd even soepel geschreven. Het wil vooral een stapsteen zijn naar diepgaander onderzoek. Opvallend is dat Vlaamse publicaties rond Flaubert straal genegeerd worden, terwijl internationale en Nederlandse reacties door elkaar heen wemelen.

Driest en Jansen benadrukken dat het werk van Flaubert relatief laat in de Nederlanden doordrong, terwijl hij elders zijn renommee snel zag toenemen. Slechts vanaf 1896 komt er een vertaling van La tentation de saint Antoine (1874) uit. Het gaat verbazend genoeg om een door Louis Couperus gemaakte ‘vingeroefening’. Madame Bovary (1856) verschijnt pas voor het eerst in het Nederlands in 1904. In de eerste Nederlandse reacties op Madame Bovary wordt trouwens voornamelijk de in Frankrijk vigerende ‘morele veroordeling’ van Flaubert nagebauwd. Even tergend is dat nogal wat recensenten of schrijvers, zoals P.N. van Eyck en Dirk Coster, het boek als een ‘romantisch hoogtepunt’ durven beschouwen. Is het omdat Flaubert over een gefolterde vrouwenziel schrijft dat de kwalificatie later ook nog veelvuldig opduikt? Zelfs Mario Praz betitelt Flaubert in zijn standaardwerk over het fin de siècle Lust, dood en duivel in de literatuur van de romantiek (1930) nog als ‘een voorbeeldig vertegenwoordiger van het romantische levensgevoel’. De arme Flaubert zou steevast hebben gegruweld bij deze gedachte.

Een van de eerste Nederlandse lansbrekers voor Flaubert was Frits Smits Kleine, die al in 1877 in de Haagse krant Het Vaderland lof rondbazuinde over Trois contes (1877) en wél een scherp inzicht aan de dag legde voor Flauberts bedoelingen: ‘Zoo stout was voor hem nog geen realistisch romanschrijver opgetreden, maar evenmin zoo hoogst talentvol. De taal - men schreef er geen meer gekuischt en helder, geen sierlijker en machtiger; de stijl - men wist er nauwelijks korter, bondiger, meer wars van alle praal aan te wijzen; het waarnemingstalent was bewonderenswaard; de aanschouwelijke voorstelling uitmuntend; de wetenschappelijke studie, die aan de werken ten grondslag had gelegen, kon trage en zwakke hersens doen duizelen.’ Flaubert kreeg via een kennis deze recensie in de smiezen en reageerde meteen heel verguld: ‘Ik blijf u dankbaar, omdat u mij verdedigt in dat goede, brave Holland, toevluchtsoord van denkers sinds bijna twee eeuwen...’

Hoe druppelend langzaam de introductie van Flaubert zich ook voltrok, toch, zo betogen Driest en Jansen, mogen we na de eeuwwisseling ‘Flaubert bekend veronderstellen bij een redelijk groot deel van de intelligentsia en bij de kunstenaars van die

[p. 34]

periode’. Vincent van Gogh sprak al in 1889 in een brief aan zijn zus zijn grote waardering uit: ‘Bouvard en Pécuchet. Dat zijn nog eens boeken van man tot man, en ik weet niet of vrouwen dat begrijpen.’

Tussen 1920 en 1970 legde Flaubert geleidelijk zijn slecht passend gewaad van romanticus af en wordt hij in Nederland wel degelijk als ‘realist’ beschouwd, mede als gevolg van kritische publicaties en kwalitatief betere vertalingen. Maar eigenlijk, zo leert de publicatie, kende de Nederlandse Flaubert-receptie vooral na 1970 zijn hoogtepunt. Sinds dat jaar zijn liefst dertien werken van Flaubert vertaald of hertaald met als illuster hoogtepunt de hooggeachte Bovary-vertaling van Hans van Pinxteren uit 1987. Uit alles blijkt nu dat Flaubert en met name zijn Madame Bovary een ‘onvervangbaar deel van het Nederlandse cultuurgoed’

[p. 35]

zijn geworden. Ten bewijze daarvan citeren Driest en Jansen de speciale boekenbijlagen en talrijke gelegenheidspublicaties bij de honderdste sterfdag van Flaubert... en het gemak waarmee Bovary in boektitels opduikt (zoals bij Willem Brakman: Het goud in de mond van Madame Bovary). Ook de uitgave van vertaald werk van tijdgenoten als George Sand en zijn jeugdvriend Maxime Du Camp zien ze als een indicatie voor de hoge status van Flaubert.

Het weliswaar niet erg pretentievolle boekje van Driest en Jansen wordt afgerond met een handzaam overzicht van de Nederlandse Flaubert-vertalingen én een (wel erg losse) greep uit wat Nederlandse schrijvers als Oek de Jong, Herman Stevens, Joost Zwagerman of Anil Ramdas ketent in hun bewondering voor Flaubert. In het summiere overzicht ontbeer je al meteen Willem Frederik Hermans. Hermans schreef onder meer in Klaas kwam niet (1983) een essay over Flaubert en smokkelde in zijn roman Au pair (1989) zelfs een dialoog over Flaubert binnen. Voorts gaan Driest en Janssen wel heel gemakkelijk voorbij aan het werk van een aantal vooraanstaande essayisten, zoals Pierre H. Dubois (het nog steeds zeer leesbare Schrijvers in hun landschap uit 1983), Carel Peeters (die in 1991 in Echte kennis uitgebreid over Flaubert schreef), Jacq Vogelaars Flaubert-beschouwingen in Terugschrijven uit 1987 en misschien wel vooral het boek van Jaap Goedegebuure, Decadentie en literatuur uit 1987, waarin deze uitgebreid de invloed van Flaubert op Couperus detecteert.

Ten slotte zouden twee kleurrijke Vlaamse bijdragen aan de Nederlandstalige Flaubertkunde in een volgende editie van dit Nederlands Flaubert-uitgaafje evenmin misstaan. Sla maar eens het erg geestige Flaubert-‘interview’ van wijlen Daniël Robberechts op in de bundel Onmogelijke interviews (1988), waarin hij de romancier amicaal aan de tand voelt en hem zelfs laat uitroepen: ‘Stijl, daar heb ik schijt aan!’ Recent deed de jonge Vlaamse francofiel Bart van Loo iets gelijkaardigs. In zijn literaire Frankrijk-queeste Parijs retour (2006) waagde hij zich aan een vrijpostige maar soms ook weerbarstige briefwisseling met maître Flaubert. Een ding is zeker: de Franse papieren brompot, die vond dat je diende te ‘leven als een burgerman’ maar ‘denken als een halfgod’, blijft een tijdloze literaire sparringpartner.

Piet Driest en Diederik Jansen, Flaubert in Nederland 1870-2005. Uitgeverij Autres Directions, €12,50. Zie www.flaubert-nl.com voor bestellingen en welkome aanvullingen bij het boekje.