taren. Bij dezelfde uitgeverij kwam ook nog een boek uit met de briefwisseling tussen de dichter en Peter Szondi, een literatuurwetenschapper. Beide boeken zijn in de eerste plaats bestemd, lijkt mij, voor die specialistische lezers die werkelijk alles, maar dan ook alles van en over Celan willen weten.
Een ander boek dat ook eind 2005 het licht zag zal zeker een grotere lezerskring bereiken en wel een door Helmut Braun samengestelde bundel over de stad in het vroegere hertogdom Bukowina waar Celan vandaan kwam: Czernowitz. Die Geschichte einer untergegangenen Kulturmetropole (Christoph Links Verlag, Berlijn, €29,90).
Het boek bevat een kaart van de Bukowina omstreeks 1910, toen het hertogdom deel uitmaakte van Oostenrijk-Hongarije, de Habsburgse dubbelmonarchie. Van Czernowitz links naar boven ligt Lemberg en van daar een beetje rechts naar boven Brody, het stadje waar Joseph Roth in 1894 geboren werd.
De ook in deze streek geboren schrijver en filosoof Manes Sperber (1905-1984) heeft eens opgemerkt: ‘Het volk sprak Oekraïens en Jiddisch, de geletterden Duits en als zij joden waren Hebreeuws.’ Dat was eens... Het boek van Braun maakt op indringende wijze duidelijk wat hier aan cultuur verloren gegaan is. ‘In deze omgeving leefden mensen en boeken,’ heeft Celan gezegd toen hij in 1958 de literatuurprijs van de stad Bremen in ontvangst nam. Verschillende bevolkingsgroepen en aanhangers van allerlei geloven woonden betrekkelijk vreedzaam naast elkaar. In het begin van de jaren veertig kwam daaraan een einde. Duitsers en de met hen collaborerende Roemenen transporteerden de joden naar kampen waar ze werden omgebracht. Degenen die overleefden emigreerden in alle mogelijke richtingen. En na de annexatie van de Bukowina door de Sovjet-Unie bleef van de culturele smeltkroes van Czernowitz niets meer over. De vernietiging van de Duits-joodse cultuur in dit gedeelte van Oost-Europa is terugblikkend een samenwerkingsproject van Adolf Hitler en Josef Stalin.
Paul Celan kwam via een omweg over Boekarest en Wenen in Parijs terecht, waar hij uiteindelijk in 1970 in de Seine sprong. Een andere beroemdheid uit Czernowitz is de dichteres Rose Ausländer, die via Boekarest, New York en Wenen in Düsseldorf terecht kwam. Een van haar gedichten, ‘Wer bin ich’, luidt als volgt:
Auteursrechtelijk beschermd
