OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 31

[p. 360]

Michiel van Kempen
In Memoriam John Leefmans (1933-2012)

Misschien wel het grootste raadsel uit het schrijversleven van John Leefmans, die op 25 augustus 2012 in Den Haag overleed, was wel hoe een man die in een overwegend Nederlandstalig milieu opgroeide en die het overgrote deel van zijn levensjaren buiten Suriname doorbracht, over zo'n diepe kennis van het Sranantongo kon beschikken. Hij sprak de taal niet enkel heel mooi, hij kende ontelbaar veel odo's, hij schreef de prachtigste poëzie in die taal en vertaalde eruit met grote virtuositeit. Maar Leefmans deed nog veel meer tijdens zijn rijke leven.

John Leefmans werd op 28 juli 1933 in Nienw-Nickerie, de hoofdplaats van het Surinaamse rijstdistrict, geboren. Hij ging met zijn ouders op vijfjarige leeftijd naar Paramaribo en tien jaar later zat hij in Nederland. Hij zou er rechten gaan studeren en hield zichzelf in leven met allerlei baantjes. Ik citeer:

in een zeepfabriek, in een suikerwerkfabriek, in een verffabriek, bij een verzekeringsmaatschappij (statistieken), bij Lissone-Lindeman, nu Holland International (statistieken), als Indische Djongos in Noordwijk, als rekenaar op de sterrenwacht, als ouvreur in de bioscoop, als ijscoman, als surveillant bij huiswerkcursussen, als surveillant in een doorgangshuis voor jeugdige delinquenten, als rekenaar bij een bollenexpediteur, kortom: een saai leven.

John had patent op dit soort geestige wendingen. Die lange zin geeft ook heel goed weer wat voor een genot het hem verschafte de werkelijkheid verbaal in te kleden, van de werkelijkheid zijn geheel eigen heelal van woorden te maken. Dat moet al vroeg in hem hebben gezeten, maar misschien is dat ook wel versterkt door zijn diplomatieke carrière. Diplomaten moeten natuurlijk verbaal begaafde mensen zijn, maar zij moeten zich ook heel bewust zijn van de koers waarbinnen zij hun bewoordingen moeten kiezen. Zo'n afgepaalde koers is er binnen de poëzie niet. In zijn gedichten was John Leefmans een vrije, speelse geest, iemand die de grens van de woorden opzocht en die soms zelfs de grens van de verstaanbaarheid overschreed. Ik was dan ook heel blij dat In de Knipscheer de moed had om in te gaan op mijn aanbeveling om een bundel van John uit te brengen, en zo verscheen na vele jaren van stilzwijgen in 2001 de

[p. 361]

omvangrijke bundel Retro. Het merendeel van die gedichten is overigens allerminst ondoordringbaar. Je merkt dat de dichter respect had voor de intelligente poëzielezer. Misschien heeft dat ook te maken met de grote ritmiek van de meeste van zijn gedichten, je merkt hoeveel plezier hij kon hebben in het lied en het lied is natuurlijk bij uitstek een genre waar de verstaanbaarheid van de tekst voorop staat.

Terug naar de begintijd, jaren '60. In Nederland begint John te publiceren in studententijdschriften en hij wordt redacteur van Mamjo, het tijdschrift van de Surinaamse Studenten Vereniging dat begaafde jongeren als cineast Pim de la Parra, journalist Rudi Kross en de latere president Ronald Venetiaan tot haar redactie mag rekenen. Elk van hen is intensief bezig met de politiek en cultuur van zijn geboorteland, John met gedichten en scherpzinnige essays waarin hij korte metten maakt met alles wat riekt naar chauvinisme, benepen nationalisme en onwaarachtigheid. Vreemd eigenlijk dat hij dan ook zijn collega-dichter Corly Verlooghen (Rudy Bedacht) fileert als was hij een gratenharing. Verlooghen had het gedurfd een andere weg in re slaan dan de nationalistische dichters van de jaren zestig en had, als een Surinaamse Jan Hanlo, tien gedichten gemaakt waarin hij varieerde op de klank oe: ‘er is geen poema in de buurt zo moe / als de koekkoek geen koe met roestige hoeven’ enzovoort. Maar John moest er niets van hebben, ongetwijfeld omdat poëzie, hoe lyrisch dan ook, toch uiteindelijk voor hem met fijne draden aan een rationalistisch fundament verbonden moest blijven, en iets moest blootgeven van de persoonlijkheid van de dichter. Beiden, Leefmans en Verlooghen, begonnen aan wereldse omzwervingen die hen opmerkelijk genoeg vaak naar dezelfde hoeken van de wereld brachten: John werd gestationeerd in Madrid terwijl Corly door Spanje zwierf, John zat later in Noorwegen, Corly in Zweden, nog later zat John in Trinidad, Corly iets verderop in dezelfde zee op Bonaire, en uiteindelijk zaten beiden weer in Holland. Uiteindelijk stond hij samen met Corly Verlooghen op 11 december 2010 op één podium om als grand old men de eerste exemplaren van de bundel met verhalen van jonge Surinamers Voor mij ben je hier in ontvangst te nemen.

Leefmans' poëzie kwam terecht in vier bundels, eerst Intro (1981) en Terugblikken zonder blozen (1984). Na 1995 - en dus na zijn pensionering -, toen hij zich ook voor de Surinaamse muziek en politiek ging inzetten, kwam zijn poëtische productie in een nieuwe stroomversnelling met bijdragen voor allerlei tijdschriften en met twee bundels die bij In de Knipscheer uitkwamen: Retro (2001) en Op'a batra / Open die fles (2009). De laatste bundel vormde een van de weinige bundels in het Sranantongo (met vertalingen) die de laatste vijftien jaar verschenen. Een nieuwe collectie Nederlandstalige poëzie wacht nog op uitgave.

Zijn laatste literaire activiteit bestond uit de vertaling naar het Nederlands van een aantal Sranantongo gedichten van zijn generatiegenoot

[p. 362]

Michaël Slory. De bundel van Slory waarin zijn vertaling verscheen, Torent een man hoog met zijn poëzie, werd naar Leefmans gepost op de dag dat hij zijn laatste adem uitblies en heeft hij dus niet meer gezien.

John Leefmans was een man van de lach, een man van de smakelijke anekdote, van de half gefluisterde confidenties, gevolgd door een schalks ‘Kun je je voorstellen?’ en dan die brede lach. Ik kan mij niet herinneren hem ooit ontmoet te hebben, zonder dat ik binnen enkele minuten weer helemaal op de hoogte was van de flater die deze of gene ambassadeur had geslagen, de prijs van het Boheems glas en het wel en wee van de een of andere hoogbejaarde vriendin met wie hij vijftig jaar geleden nog eens de foxtrot had gedanst, en die hem alsnog met een peilloos diep, maar weinig meer inhoudend decolleté richting de hooiberg had proberen te bewegen: ‘Kun je je voorstellen?’ Zijn tweede echtgenote Liesbeth stond daar meestal van een meter afstand naar te kijken als naar een onbegrijpelijk insect dat bij de laatste National Geographic-expeditie naar het Surinaamse binnenland was ontdekt. Dat getuigde van veel inzicht in het wezen van John, want had hij niet immers over zichzelf geschreven:

ik moet met mijn sprieten
een eigen draad mij spinnen
waarvan een wit web ik weven kan
waarin ik alle taal en goden vang
daarin de vleesgeworden woorden strikken

Deze strofe schreef hij in een gedicht in zijn door William Man A Hing onder de naam Orchid Press uitgegeven debuutbundel Intro uit 1981, een gedicht dat ook werd herdrukt in de Spiegel van de Surinaamse poëzie in 1995. ‘Alle taai en goden vangen’; dat is een mooie aanduiding van wat Johns gedichten proberen te doen, en ‘vleesgeworden woorden’, dat is een al even goede aanduiding van hoe de empirische en verbale wereld in zijn gedichten moesten samenkomen.

Na zijn rechtenstudie volgde John een attachêopleiding en met zijn diplomatieke loopbaan werd migratie zijn levensinvulling: in verschillende werelddelen werd hij ambassadeur voor het Koninkrijk der Nederlanden. Hij koos niet zoals Ronald Venetiaan voor de massieve kankantrieboom van zijn geboortegrond, hij koos niet als Rudi Kross voor een rusteloos pendelen over de oceaan, hij koos evenmin voor het vliegende tapijt van de Indiase mystici waarop Pim de la Parra rondvliegt, nee, de hele wereld werd zijn thuis. Zijn vrienden, die zijn literaire productie in zijn studententijd hadden gevolgd, zagen dat al aankomen, schreef Ronald Venetiaan in zijn In Alemoriam in Obsession Magazine van 28 augustus 2012, een keuze ‘onvermijdelijk gekoppeld aan de innerlijke Worsteling als gevolg van de eigen mamyo-roots en de eigen mamyo-geschiedenis’. Voor wie het woord níet kent: mamyo betekent lappendeken, en dat woord is

[p. 363]

zeker op zijn plaats. Maar of het om een worsteling ging? Karakteristieke migrantenmotieven als verlies aan identiteit, gespletenheid en heimwee vind je niet in Johns poëzie. Het lijkt in tegendeel wel alsof hij de wereld met grote gretigheid in zich opzoog en eruit nam wat van zijn gading was: frasen uit klassieke en moderne talen, woorden en uitdrukkingen uit Surinaamse en Afrikaanse talen, straattaal en volksliedjes, academisch jargon en wiskundeformules. Dat alles werd ingezet om datgene wat bezongen werd uit te tillen boven een lokaal gebeuren. Uit de gedichten spreekt een beschouwer die pretenties doorprikt en mededogen heeft met de kleine, wroetende mens, een wijs man die weet dat liefde en erotiek evenzeer deel uitmaken van het leven als verlangen, hoop, wanhoop en de uiteindelijk onvermijdelijke dood.

Dat die dood voor hemzelf eraan kwam op een wijze die bij een betere medische diagnose zijn laatste levensjaren toch heel wat plezieriger had kunnen maken, maakte hem teruggetrokken en terecht enigszins bitter. Zijn laatste brief aan mij, enkele maanden voor zijn dood, besloot hij droog met: ‘Geweldig gaat het me niet. Ik leef op pilletjes en zuurstof, hartelijke groet, John’. Maar over de dood sprak hij niet. Toch moet hij er heel wat over nagedacht hebben. En ook over wat die grote passie van hem, de poëzie, aan residu zou overlaten. Ook dat relativeerde hij, zoals in dit korte, nog ongepubliceerde gedicht van hem waarmee ik wil besluiten:

en dan opeens
vanuit de verte van eergisteren
een stem die gezongen heeft, jaren,
in een taal die niet werd verstaan,
en zich nu opdringt aan een geheugen
waar die eens kort heeft weerklonken
en allicht al lang is vergalmd en vergaan.