Opwaartsche Wegen. Jaargang 13

[p. 254]

Het jodendom en de literatuur
Mr. R. Houwink

Wanneer wij binnen het bestek van dit artikel vragen naar de verhouding van Jodendom en litteratuur, beteekent dit, dat wij in het bijzonder onze aandacht zullen hebben te schenken aan den invloed, die van de door joden geschreven letterkunde is uitgegaan op de niet-Joodsche cultuur. Immers dáár ligt voor een belangrijk deel het uitgangspunt van het hedendaagsch anti-semietisme. Het anti-semietisme n.l. beweert niet veel minder dan dat deze invloed in artistiek zoowel als in moreel opzicht funest moet worden geacht. Nu willen wij, eer wij verder gaan, hier maar dadelijk één gedeelte van deze akte van beschuldiging ter zijde leggen, n.l. die welke spreekt over de artistieke beïnvloeding van de niet-Joodsche letterkunde door de Joodsche litteratuur. Siegfried van Praag heeft o.i. volkomen gelijk, wanneer hij in zijn ‘De West-Joden en hun letterkunde sinds 1860’ (Amsterdam, 1926) met een zeer beslist ‘neen’ antwoordt op de vraag, of de invloed van de Joodsche litteratuur op de Westersche letterkunde groot is geweest (blz. 138).

Daarmee is zoowel in positieven als in negatieven zin dèze zijde van het vraagstuk buiten beschouwing gesteld. Trouwens het zou ook al heel verwonderlijk zijn, indien in dit verband van beïnvloeding zou kunnen worden gesproken, waar zoowel het emancipatie- als het assimilatieproces der West-Joden juist in omgekeerde richting op een beïnvloeding wijst. Want beide zijn per slot van rekening te karakteriseeren als uitvloeisels van de typisch ‘Westersche’ mentaliteit, die in de Fransche Revolutie met volle kracht tot doorbraak komt; en zonder deze emancipatie en assimilatie zou er van een West-Joodsche letterkunde als factor van beteekenis in het Westersche cultuurleven gansch en al geen sprake kunnen zijn.

Wanneer wij uitgaan van het feit, dat door de Fransche Revolutie eerst de emancipatie der West-Joden mogelijk werd (In 1791 keurt de Nationale Vergadering de volledige emancipatie der Joden in Frankrijk uitdrukkelijk goed. Zie hierover v. P. blz. 3) en dat de assimilatie met het niet-Joodsche geestesleven als het onmiddellijk gevolg - althans in psychologisch opzicht - van deze emancipatie moet worden beschouwd, dan komt hierdoor de cultureele positie der West-Joden wel in een geheel ander licht te staan dan waarin zij van anti-semietische zijde gewoonlijk wordt geplaatst.

Want in de eerste plaats moeten wij dan vaststellen, dat deze emancipatie en assimilatie voor de zuiverheid van het joodsche volk (en dus ook voor zijn cultuur!) levensgevaarlijk was, dat zij beteekende een aanslag ‘van binnen uit’ op het hart van dat volk, dat eeuwenlang in verdrukking en afzondering als vreemdelingen binnen een hun vreemde cultuur had geleefd; een volk, waarvan dit als het merkwaardigste moet worden uitgezegd, dat het ondanks zijn geworpen-zijn in de verstrooiïng nimmer de sporen verloren heeft van zijn oorsprong, n.l. dat het eens als geloofsgemeenschap ontstond.

Wie deze dingen bedenkt en wie daarnaast de zuigkracht kent van een samenleving en

[p. 255]

een cultuur, die zich hoe langer hoe meer tot in hun laatste elementen aan de demonische autonomie van den menschelijken geest hebben prijsgegeven, dien is het zeker niet meer gegeven een onkritisch anti-semietisme te bedrijven. Die distilleert uit het feit, dat de wereldpers en de internationale effectenhandel zich hoofdzakelijk in Joodsche handen bevinden, veeleer een lafheid en een gebrek aan verantwoordelijkheidsbesef van het eigen ‘ras’ dan een blaam voor hen, die de kracht hadden deze posten te bezetten of tot zich te trekken.

Zoo bezien onthult het anti-semietisme zich als een plompe reactie op een gebrek aan sociale en cultureele verantwoordelijkheid van de eigen groep. En hetzelfde moet gezegd worden, wanneer men de Joden verwijt, dat zij een leidende rol hebben gespeeld bij de opkomst van het socialisme en het communisme. Want hebben niet zij, in wier handen de verdediging der sociale gerechtigheid was gelegd, hun plichten schandelijk verwaarloosd; hebben zij niet zóólang geheuld met de onrechtvaardigen tot zij van dezen niet meer te onderscheiden waren?

En vergeten wij dan ook hier vooral niet de dwingende psychologische motieven: hoe zouden uit een volk, dat zelf door de eeuwen heen was vertrapt en gestriemd, niet degenen opstaan, die het onrecht dier duizenden proletariërs voelden branden in hun eigen hart?

En zoo het waar mocht zijn, dat de psycho-analyse zich meer en meer doet kennen als één dier satanische machten, die onze cultuur en ons gansche Westersche levensbesef op verraderlijke wijze ondermijnen: zullen wij dan op Sigmund Freud wijzen en zeggen: Zie, dat is weer het werk van zoo een Jood! Zouden wij dan niet beter doen met ons af te vragen, hoe het komt, dat ons eigen werkelijkheidsbewustzijn zoo zwak en verdorven is geraakt, dat de demonie van het ‘onder-bewuste’ zulk een vat op ons krijgen kon? Is ‘Freud’ misschien een debet-post op onze rekening?

Het is niet zonder reden, dat wij dezen omweg naar ons eigenlijk onderwerp hebben gemaakt. Want de invloed van de Joodsche letterkundigen op de niet-Joodsche cultuur is niet in positieven of negatieven zin te bepalen zonder deze niet-Joodsche cultuur van het voetstuk te hebben genomen, waarop zij door het anti-semietisme met behulp van ras-ideologieën is geplaatst. De ander ssoortigheid van het Joodsche volk ten opzichte van het volk, in welks midden het leeft, wordt omgeduid tot een minderwaardigheid met betrekking tot dit laatste en in deze ‘Erschleichung’ ligt feitelijk het barbaarsch uitgangspunt van elk anti-semietisme. De formule ‘anders’ is gelijk ‘minder’ doet straatjongens een neger uitjouwen of een Pinda-mannetje. Maar achter ieder scheldwoord vibreert heimelijk de angst, dat deze formule wel eens tegen den schreeuwer zelf kon worden gericht. Anders zou hij zich niet zoo vaak òverschreeuwen......

Hiermee wil gezegd zijn, dat in principe de vraag naar de beïnvloeding van de nietjoodsche cultuur door Joodsche letterkundigen niet anders is dan de vraag naar de wenschelijkheid van een beïnvloeding van de eene cultuur door de andere (waarvan uit den aard der zaak de letterkunde zeker een niet onbelangrijke uiting is). En deze wenschelijkheid zal toch wel niemand, die eenig oog voor cultuurgeschiedenis heeft - en stellig geen Nederlander, wiens geboortegrond zoozeer besloten ligt tusschen groote cultuur-eenheden! - vermogen te ontkennen. Men kan op grond der cultuurgeschiedenis

[p. 256]

de stelling wagen, dat zonder cultuur-kruisingen geen ‘levende’ cultuur mogelijk is Indien dus niet verder dan ‘in principe’ zou moeten worden uitgemaakt van welken aard de invloed der Joodsche letterkundigen op de niet-Joodsche cultuur is, dan zouden wij kunnen volstaan met hier een onomwonden positief antwoord te geven. Zoo'n invloed kan op den duur niet anders dan bevruchtend zijn.

Doch wij mogen ons hiermede niet tevreden stellen; het vraagstuk is ingewikkelder dan het lijkt en wel hierom, omdat het meerendeel van de Joodsche letterkundigen, die invloed uitoefenen op de niet-Joodsche cultuur geëmancipeerde Joden zijn, die hun Joodschen aard door assimilatie voor een groot deel in hun werk verloochenen. Zij zijn aangestoken door dezelfde ziekte, die geheel onze Westersche cultuur aangestoken heeft en die men onder begrippen als immoralisme en commercialisme tezamen vatten kan. Zij zijn mede in het verval betrokken.

En nu moet de vraag dus anders luiden: Is er iets in den Joodschen aard, dat het voor een zieke cultuur bijzonder gevaarlijk maakt, wanneer zij beïnvloed wordt door Joodsche elementen, die zelf door deze ziekte zijn aangetast? Het antwoord hierop moet noodzakelijkerwijs bevestigend luiden: het is de trek naar het grenzelooze, die in deze situatie een ontworteld jodendom bijzonder gevaarlijk maakt. Want deze trek, die als een profanatie mag worden beschouwd van de Joodsche geloofsgebondenheid aan den Eeuwige, waartoe het eenmaal als Gods uitverkoren volk met een dracht van noodlotsslagen werd opgevoed, drijft het telkens opnieuw tot uitersten. Duidelijk herkent ook Siegfried van Praag deze eigenschap in zijn eigen wezen, wanneer hij in zijn meergenoemd boekje schrijft: ‘Laat de traditie bloeien aan den eenen kant van onzen weg, doch niet aan twee kanten. De andere zijde moet grensloos zijn’ (blz. 54; spat. van mij, R.H.).

Deze neiging tot het grenzelooze kunnen wij zeer goed waarnemen in het werk van Joodsche auteurs, die hun oorspronkelijke geloofsgebondenheid verloren hebben of voor wie zij tot een dubieuzen factor geworden is. Denk aan een figuur als de wijsgeer Henri Bergson met zijn leer van het ‘élan vital’ en hoe deze leer als het ware uitgeschreven is in tal van romans, waarvan ten onzent Israël Querido een markant voorbeeld is. Deze grenzenlooze leef-drift vindt men in bijna elk boek, dat geschreven is door een geëmancipeerden en/of geassimileerden Jood. Men vindt haar bij Franz Werfel en bij Jacob Wassermann, bij de gebroeders Zweig en bij Max Brod. Men vindt haar in Nederland behalve bij Querido ook bij Goudsmit, bij Carry van Bruggen, bij Joost Mendes en bij Herman Heyermans.

Zij is de soms tot bezetenheid opgezweepte hartstocht van een sterk, doch ontworteld temperament. En deze hartstocht is gevaarlijk overal, waar zij de grenzen eener autochtone cultuur overschrijdt. Het ‘instinctief’ anti-semietisme van zeer velen in onzen tijd vindt zijn oorzaak in deze dingen.

Doch het is juist dit anti-semietisme, dat gevaarlijk is; gevaarlijker dan dat wat zich aan vermeende rassensuperioriteit en -inferioriteit te buiten gaat; want de ras-ideologieën hebben geen toekomst. Zij zijn verouderde romantismen, die zonder pardon zullen moeten wijken voor een werkelijkheid, die geen chauvinistische vertroebeling der internationale betrekkingen meer dulden zal.

Alle anti-semietisme, dat op deze basis berust, is zulk een klinkklare dwaasheid, dat

[p. 257]

men zich erover schamen moet het ooit au sérieux te hebben genomen. Maar van des te meer gewicht is het anti-semietisme, dat zich langs ondergrondsche wegen voortbeweegt en dat zich daarbij, schijnbaar terecht, beroept op een degeneratieproces, dat geperverteerde ras-eigenschappen aan den dag brengt.

Waarom schijnbaar terecht? Omdat het hier geldt een algemeen proces, dat niet enkel op Joodsch gebied, maar ook op Christelijken bodem welig tiert. En wanneer wij gezegd hebben, dat het Jodendom in zijn trek naar het grenzelooze een zeer gevaarlijk element in de huidige ontreddering beteekent, dan beduidt dit natuurlijk niet, dat hiermee aan eenig anti-semietisme voet wordt gegeven. Een Christen kan dit uiteraard nimmer doen. Doch dan beduidt dit alleen, dat ons daarmee de weg geopend is tot een inzicht in de werkelijke situatie, waarin het Jodendom verkeert.

Wij hebben zooeven al opgemerkt, dat deze trek naar het grenzelooze de verkeering is van datgene wat eertijds het religieus fundament van Israëls volksgemeenschap was. Hieruit volgt, dat al wat wij, niet-Joden, doen om het assimilatie-proces van het Jodendom te bevorderen - en wij doen dat telkens, wanneer wij een Jood voor een minderwaardig iemand houden, hem wantrouwen, hem haten of hem verachten -, ertoe bijdraagt, dat de Jood een gevaarlijk element in de samenleving wordt. Slechts wanneer wij vertrouwen hebben in het Joodsche volk, wanneer wij het liefhebben en hoogachten om zichzelfs wil, zoodat het er hoe langer hoe meer toe komt zich weer in zijn eigen aard gelukkig te voelen: zonder schaamte en zonder krampachtigheid...... slechts dan zal het voor onze cultuur zijn gevaarlijkheid verliezen en een vruchtbaar aandeel kunnen nemen aan de cultureele ontwikkeling van het Westen.

Dit alles geldt in het bijzonder van de literatuur: de virtuoze assimilatie-mogelijkheden van den Jood - men denke eens aan Querido's epische romans! - zullen dan hun exubérantie verliezen. Emil Ludwig zal zich niet meer in een paar dozijn heroën behoeven te Incarneeren. Kortom: de door Joden geschreven letterkunde zal haar eigen karakter dragen; zij zal niet langer een invasie beteekenen in een cultuur-wereld, die haar van nature vreemd is en waaraan zij zich al te haastig heeft getracht aan te passen.

Wie eenige notie heeft van het Hebreeuwsch taal-eigen, zal trouwens tot de ontdekking moeten komen, dat de litteratuur, voor zoover deze afkomstig is van Joodsche schrijvers, een ander karakter zal moeten dragen dan dat van niet-Joodsche auteurs, hoezeer zij zich beide ook van dezelfde taal bedienen mogen. Tenslotte is voor den Jood het Hebreeuwsch zijn eigen taal en wanneer hij zijn ‘tweede’ taal niet ‘enten’ kan op deze, zal hij nimmer een equivalent uitdrukkingsmiddel vinden voor zijn aesthetische ontroeringen.

Hierin moet waarschijnlijk ook de oorzaak gezocht worden voor de eigenaardige gewrongenheid, die in het bijzonder de Nederlandsch-Joodsche schrijvers zoo vaak aan de taal hebben gegeven in hun geschriften. Het is, of nu zij de wortelvastheid missen van het Hebreeuwsch, hun levendige verbeelding zich geen tijd gunt bij de plastische waarde van elk woord op zichzelf te blijven staan. Zij reppen zich voort van woord naar woord en het kost den lezer soms heel wat moeite in dezen stroom van woorden niet te verdrinken.

Ook in dit opzicht zal een teruggrijpen op de Joodsche volkskern uitkomst kunnen brengen,

[p. 258]

omdat de Joodsche kunstenaar, evenmin als welke andere kunstenaar ook, kan buiten zijn volk. Zooals de assimilatie met het heidendom (wij noemen het ‘verwereldlijking’) het Christendom beroofd heeft van zijn oorspronkelijke kracht, zoo is ook door assimilatie het Jodendom uitgeteerd en in verval geraakt. Er is echter verandering op til. Naast de Joodsche revival-bewegingen kennen wij er tegenwoordig ook, die een Christelijk karakter dragen. Zij zullen dóór te werken hebben tot in het hart van het geestelijk leven van dezen tijd en zij zullen dus ook in betrekking moeten komen tot de litteratuur. Daarin ligt het nieuwe, dat er bezig is zich te voltrekken in de verhouding van Jodendom en litteratuur en wanneer men mij vragen zou naar een naam, die als symbool voor deze nieuwe verhouding zou kunnen dienen, waarbij dus de litterator zich ten volle bezint op de geestelijke kern van zijn volk, dan zou ik den naam willen noemen van Martin Buber. Zijn figuur is het, die naar gansch andere verhoudingen dan die tegenwoordig onder het begrip anti-semietisme opgeld doen, heenwijst. Wie zijn rijk oeuvre in zich opgenomen heeft, zal het niet moeilijk vallen te erkennen, dat met hem een nieuwe bladzijde in de geschiedenis der Joodsche letterkunde te beginnen staat.

Men kan toegeven, dat er op deze bladzijde voor het overige nog zeer weinig te lezen valt; ja, dat het meerendeel der Joodsche auteurs zich nog bezig houdt met het vullen van bladzijden, die tot het vorig hoofdstuk behooren. Dit alles neemt niet weg, dat Buber degeen is, die de ontredderde Joodsche mensch (en hem niet alleen!) weer de grens gewezen heeft, waaraan zijn grenzenloosheid tot haarzelve komt.