Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 312]

Okke Jager
Klaar komen met herinneringen

Niets maakt mij zo moe als kijken naar foto's van vroeger. Het verleden buigt over mij heen met een zware hand op mijn schouder.

Ik kan wel schreeuwen dat ik niet meer weet, wat er gebeurd is in mijn jeugd dat mij nu nog doet schreeuwen. Of is het al vóór mijn jeugd gebeurd? Wij hebben altijd het gevoel: ik had nog iets willen zeggen. Wat is het toch, dat wij vergeten zijn? Wij zijn vergeten het laatste woord van Eva, voordat de slang het woord nam. En wij zijn vergeten, wat Eva verder nog had willen zeggen.

De oe van vroeger is de oe van droevig. Het is niet meer na te gaan, of er in de kindsheid een groot heimwee was of dat bij het denken daaraan het heimwee ontstaat of dat twee vormen van heimwee hier elkaar ontmoeten, een heimwee naar voren en een heimwee naar achteren, twee stromen die uitlopen in een stilstaand meer, zilver tussen donkere bossen, dat er uit ziet alsof wij hier al eens eerder zijn geweest, maar wij weten niet wanneer; alleen ons spiegelbeeld in het water schijnt het te weten, maar kan het niet zeggen omdat aan dit meer nooit één woord gezegd kan worden, al staan de bossen er al eeuwen op te wachten om het meer te dempen met de echo van het eerste woord.

Ik kan nu nog de randen en de vlekken zien van de stenen gangvloer waar ik vroeger met een autootje reed, toen de buiging van een lijn op het vloerkleed meer betekenis had dan nu een nieuwe vriendschap. Toen was de vakantie een zee: eerst pootjebaden, dan dieper, en er was geen eind aan te zien. Nu moet ik de dagen van een lopende band afnemen. Als ik niet snel grijp zijn ze al voorbij, en het grijpgebaar wordt automatisch. Het ophalen van herinneringen aan de kindertijd is prettig en pijnlijk tegelijk, een soort zelfkwelling met lustgevoelens. Moeder met een hoofddoek aan het strand. De tijd gearmd met de ruimte. Maar er was ook een dwerg, in die badplaats. In een nauw straatje, dat wij elke dag moesten passeren, op weg naar het strand. In drie stappen waren wij dat straatje voorbij. Maar 's nachts bleef ik altijd bij de twee stap vastgenageld staan. Het lachen van de dwerg sloeg dan als een golf over mij heen. Met een zoutsmaak op de lippen werd ik wakker.

Ik heb vaak het gevoel dat iets pas werkelijk is, als ik het heb opgeschreven, bijvoorbeeld in een brief naar huis, het huis van de kindertijd. Maar die kindertijd zelf kan niet opgeschreven worden. Er moet nog eens een dag komen, waarop al die kinderervaringen echt gemaakt worden. Ik kan mij nog niet goed het gevoel aanpraten dat zij hebben afgedaan. Als ik iets heb opgeschreven is het alsof ik mijn bureau heb opgeruimd. Noteren van gevoelens en gebeurlijkheden is bevrijdend als het doorkrassen van gedane plichten in mijn agenda. Ik wilde wel dat kinderervaringen ook in een zakagenda stonden. Van gisteren

[p. 313]

kan ik gemakkelijker loskomen dan van de kindertijd. Zou de droom mij willen helpen? De droom perst elke avond het bont gebeuren van nu samen in de gang van het huis uit mijn jeugd, stuwt het de trap op naar mijn kamertje. Heb ik ooit iets anders bezeten dan mijn eigen kamer? Ik heb daar toen al voor het raam gestaan, alsof ik wist dat dit de ruimte zou worden voor alle komende dromen. Zo kan ik nu nergens meer staan. Geen enkele plek biedt zich nog aan als toekomstig droomgebied.

Sommige mensen hebben het gevoel dat iets pas gebeurd is, als het in de krant staat. Ik heb het gevoel dat iets pas gebeurd is, als ik erover gedroomd heb. Dat is natuurlijk hoogmoed. De droom brengt het in mijn eigen kamer, waar ik het al bedacht moet hebben. Het gewone gebeuren is mij te hoekig. De droom moet de scherpe kanten eraf halen. De droom maakt van das Ding an sich een ding voor mij. Maar de droom ontneemt mij niet de eindeloze machteloosheid: nooit meer voor het raam kunnen staan zoals in de kamer van toen. Elk staan bij het raam is nu alleen nog maar het trieste weten dat ik er nooit meer staan kan als toen het nog ontroerend was om te lezen over een jongen uit een gedicht: ‘staat hij aan zijn raam te staren in zijn witte hemd alleen’. Waar is de tijd, toen alles daar in zat, in één zo'n regel? Het heden kan tegen die jongen alleen nog maar neerbuigend zeggen: vat geen kou! Daar zit ook alles in, in die paar woorden. Wat is onze levenswijsheid anders? Die dichtregels en deze drie woorden kunnen er niet tegelijk zijn. Het is bij beide alles of niets. Maar de droom probeert ze bij elkaar te brengen. De droom zet mij met mijn vat-geen-kou-wijsheid in mijn hemd. Overdag blijft alles voor mij ergens verborgen, omdat ik verstandig ben; maar in de droom wordt voor een jongen in alle dingen een raam opengedaan. Tot op zekere hoogte. Op droomhoogte.

Kon ik alle herinneringen maar opsluiten tussen twee planken, zoals ik er vele opsloot in mijn boekenkast! Sommige boeken hebben nog de ruimte van de vakantie om zich heen; die zijn het moeilijkst op te sluiten. Sommige staan altijd op de rand en als mijn hand er tastend langs de rij gaat, komen zij één flits van een seconde éérder naar voren dan ik ze grijp. Zij willen weer dezelfde lucht inademen van toen ik ze las; omdat dat onmogelijk is, durf ik ze bijna niet aan te raken. Ik wil het moment van toen vinden in hen, zij willen het vinden in mij, maar samen verstijven wij: het kan niet meer, - ik zou ook tussen twee planken willen staan.

Ik denk dat ik met de herinneringen klaar zal zijn, als ik de losse notities over het verleden heb verzameld en uitgewerkt. Maar toen ik alle aantekeningen over één vakantie had bijgeschaafd, bleef het onwezenlijke.

Heeft dat bijeenzetten van herinneringen niet even weinig zin als het aanstrepen van de mij treffende passages in de boeken die ik lees? Het is zinloos om mijn boeken te herordenen, soort bij soort in een bepaalde volgorde, de detectives van Simenon apart, de romans van Simenon apart. Ik doe het toch,

[p. 314]

voor later. Voor welk later? Ik zou een boek van jaren geleden nog eens willen lezen om te zien of ik weer dezelfde zinnen zou aanstrepen als toen. Maar altijd blijven maagdelijke boeken zonder strepen onweerstaanbaar aan mij opdringen. Wat ik gelezen heb, dat HEB ik gelezen. Het verleden wordt met de dag ongenietbaarder.

Het ergste is, als alle dingen plotseling hun masker van dingen-van-de-dag afwerpen en herinneringen worden. Ik kan de weemoed zien aankomen en kan haar niet tegenhouden; - er is ineens niets dat vrolijk of boos of desnoods onverschillig naar mij kijkt, alles staárt.

Ik probeer aan iets anders te denken, maar alles is al besmet. Ik kan in de verste verte van mijn denken niets tegenkomen dat niet meehelpt om de weemoed nog te vergroten. Alles krijgt het aspect van een afscheid op de laatste vakantiedag, die soms al tot aan de eerste naar voren schuift, zodat ik meer moe wordt van het tegenhouden van die dag dan van het werken in het hele jaar. Zelfs het laatste redmiddel helpt niet meer: ook het schrijven over de weemoed verzwaart haar, omdat het een herinnering wordt aan en vroeger schrijven over weemoed. Ik wil mij niet op stemmingen laten drijven, ik zwem er tegenin, maar ook het tegenovergestelde van de weemoed is nu weemoed. Ik vraag mij af, of een ander dit nu ook zo heeft; het lijkt ondenkbaar. Er is geen bepaalde reden voor, heel de wereld is een onbepaalde reden ervoor. Het is een voorgevoel over het verleden. Het is een puberteitsgevoel over het volwassen-zijn. Het is het gevoel gezakt te zijn voor een examen dat niet gedaan is. Achter elke deur hetzelfde, dat is een gevangenis. Het is een niet te achterhalen voorwendsel van iets dat iets anders wilde schijnen. Alles staart, en ik denk alleen maar aan een zin uit een leesboekje op school: moeder moet niet zo staren, dan gaat ze gauw dood.

En dan is er nog iets. Het gebeurt juist op het moment dat ik met mijn ogen knipper. Elke seconde: doek valt. Het gaat zo vlug weer óp, dat ik niets merk. Als ik zeg: dit hier is..., is dit hier onmerkbaar naar daar geschoven en dat geworden. De duinen verwaaien elke dag tot nieuwe duinen. Zij verplaatsen zich als heel oude mensen die elke stap overwegen. Gisteren? - zand erover. Hier kom ik nooit weer. Als ik hier terugkom, is het hier anders en ik ben anders. Nergens kom ik ooit weer. Het hele leven is afscheid nemen, en zelfs dat niet. Nog een keer omzien is niet mogelijk; denk aan de vrouw van Lot die dacht dat zij nog eens afscheid kon nemen, maar het werd een ontmoeting met een ander Sodom. Achter mijn rug om worden de coulissen veranderd. Als ik even niet oplet, staan alle dingen zich te verkleden.

Een deel van de werkelijkheid ontgaat mij. Een belangrijk gebeuren is voortdurend gaande zonder dat ik het zie. Het gaat rakelings langs mijn weten. Maar nooit dekken zij elkaar. Al mijn lichten zijn knipperlichten. Ik zie alles, afgezien van het feit dat ik niets zie.

[p. 315]

Terwijl ik dit denk, begint een kind een vraag te stellen. Het is vreemd te weten dat dit kinderstemmetje nú mijn gedachten voor de voeten loopt en dat ik later heimwee zal hebben naar ditzelfde kinderstemmetje waardoor het dán mijn gedachten op gang zal brengen.

Ik hoor gezangen zingen, alsof zij mij niet herinneren aan mijn jeugd, maar alsof zij mij alvast herinneren aan de hemel, die nog komen moet. Projecteer ik mijn jeugd in de hemel of projecteert God de hemel even ergens achter mij? Er moet in de hemel iets zijn, dat wij herkennen van deze momenten. Er zijn gezangen, die in de hemel dezelfde melodie moeten hebben als hier. Ik kan niet meezingen. Het moet buiten mij om gaan. Als ik meezing, is het geen herinnering meer.

Er zal een nieuwe geur in het paradijs zijn, nadat God er die éne onweersbui over heen liet trekken die wij de geschiedenis der wereld noemen. Maar zal er dan nergens iets te zien zijn van de bliksem die ingeslagen is? Jezus heft Zijn handen en ik zie het litteken. Maar daarboven stralen Zijn ogen alsof Zijn Vader aldoor zegt: er zij weer licht.