Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 199]

Kees Ouboter
Bespiegelingen over de wereld en nog wat

Toen ik 15 was, heb ik eens uit de Openbare Bibliotheek een boek gehaald dat me een wereld beloofde en me daardoor evenveel boeide als vroeger de sprookjes. Het boek had als titel Wereldliteratuur. Het was een zware band met veel goud en krullen aan de buitenkant. Binnen vond ik een eindeloze en dorre opsomming van namen en titels. Een soort Panopticum, volop 19e eeuw. Het lezen bezorgde me duizelingen en bracht me niets verder.

Wellicht is dit beeld in mijn herinnering vals. Maar de naam van de schrijver is mij bijgebleven, zodat ik in Brinkman's Cumulatieve Catalogus alle gegevens heb kunnen terugvinden: S.W.F. Margadant. De Wereldliteratuur. Geschiedenis der letteren. Met eene inleiding van J.L. Walch en 200 portretten en illustr. 's-Gravenhage, J. Philip Kruseman, 1929.

De tijd, de tijdgeest, de eeuw, die wij ons altijd voorstellen als een gelaat met duidelijke trekken, afstotend of innemend, is toch wonderlijk gecompliceerd. Een jaar later kocht ik voor een prik Klabund's Literaturgeschichte. Die deutsche und die fremde Dichtung von den Anfängen bis zur Gegenwart, Gesamtauflage 100 tausend. Copyright 1929. Een heerlijk boek, waar de 16-jarige zich door mee liet voeren op de golven der geestdrift. Dichtung, dat was de stroom die alle namenrijke en namenloze veelsoortigheid magisch verbond. Geen duizeling, geen leegheid, maar huivering en volheid, al stond in dit boek nog niet de helft en wat de zakelijke gegevens betrof nog geen tiende van wat de machtige Margadant mij voorgeschoteld had.

Het begrip wereld, waarover ik reeds geschreven heb naar aanleiding van de Nobelprijzen voor literatuur, blijft me fascineren. Niet alleen het begrip. De kleur, de gevoelens die die kleur in de beschouwer wekt, het emotioneel gehalte, voegen zich bij het begrip. Zij helpen het mee bepalen.

In mijn kinderjaren heb ik het woord waerelt nog van de kansels gehoord. Er lag iets dreigends en iets bekoorlijks in. Er was een opdracht en er dreigde gevaar. Wim Barnard heeft in een van zijn gedichten van de huidige Christenheid gezegd dat zij zo bleek ziet. Die van 30 tot 40 jaar geleden wisselde nog van kleur, zag beurtelings rood en bleek. Later abstraheerde zich die bewogenheid, die wisselende bloedsaandrang, in een discussie over vergaderen of vermeerderen. Diastole en systole heeft de oude Goethe dat eens genoemd. Inademen en uitademen, mens en wereld, binnen en buiten, steeds draait het om de zelfde zaak. De mens die vreemdeling is in Kanaän weet van dezelfde spanning.

Het holle pathos en de dorre verstandelijkheid, de kinderlijke gretigheid die wel op een teleurstelling uitlopen moet en de zakelijke drang tot organisatie,

[p. 200]

wisselen elkaar af. Daartussen is nauwelijks evenwicht. Wij voelen ons blootgesteld aan een onmetelijke ruimte en kruipen weg in de diepste krochten, verschuilen ons in pan-sexualiteit en een kunstmatig primitievendom. Voorlopig verwaarlozen we nog wat in deze impasse ons het best van pas zou komen, zelfbeheersing en aandacht voor de vorm.

Maar genoeg, ik dwaal af en word te serieus, dat betekent een verwaarlozing van de vorm. Terug naar de ervaring uit mijn kinderjaren, de kennismaking met de z.g. wereldliteratuur. Ik geloof beslist dat de belezen mens van die tijd, de vakman, niet minder geduizeld zal hebben als het kind. Tenzij hij als Klabund en met hem iedere argeloos-goede Duitser het machtwoord Dichtung hanteert en al het verwante in die mateloze wereld op één noemer brengt, zal hij beseffen dat het terrein van zijn onderzoek en snuffelende belangstelling voortaan onbeperkt en zijn oordeel willekeurig is. Dan is er natuurlijk nog een oplossing, die van de hierboven reeds genoemde organisatie: een uitgebreide staf die - men vergeve mij het afschuwelijk germanisme - planmatig leest en de - weer een duits woord - einschlägige literatuur doorneemt en zeeft voor de top. Het Engels heeft hiervoor een prachtig woord, to skip. Mijn woordenboek, dat van ten Bruggencate, geeft omschrijvingen van dit werkwoord die meestal in de kinderlijke sfeer blijven. To skip betekent ondermeer huppelen, touwtje springen, overslaan.

Zo zijn we weer bij de zestienjarige beland die het dikke boek uit de Gemeente-bibliotheek vluchtig doornam, er heel veel in oversloeg en er het zijne uit overnam: in spring de bocht gaat in, uit spruit de bocht gaat uit. Dat is tenminste een manier om iets van zijn gading te vinden, al lukt het niet de eerste de beste keer.

Wil men niet door een horror vacui worden overvallen, dan neemt men meestal zijn toevlucht tot een houvast, een term, een begrip dat leiding geeft aan de geest. Nobel, de man die het aanzien gaf aan de prijzen geheten naar zijn naam, heeft zo'n houvast gegrepen toen hij in zijn testament aangaf welk literair wetk een prijs zou krijgen. Niet alleen zou het een idealistische tendens moeten vertonen, het zou ook ‘outstanding’ moeten zijn.

Dit woord nu is ten enenmale onvertaalbaar in het Nederlands. ‘Opvallend’ en ‘uitstekend’ hebben niet alleen een andere kleur, maar zijn ook in betekenis veel beperkter. Niet alleen valt het uitverkoren werk op, niet alleen steekt het uit, is het uitstekend, het staat in het Engels in een bepaalde hiërarchie van waarden, het trekt de aandacht door voornaamheid en betekenis. Het heeft dat onontleedbare gezag dat de Engelse gentleman in de loop der eeuwen heeft gekenmerkt. Het Duitse ‘hervorragend’ heeft al minder adeldom, het is al wat snobistischer, heeft iets van de parvenu. Er zit te veel vuist, te veel kracht, in dat woord. Overigens jammer, want zonder fysieke kracht - die de Engelsman geheel belegd heeft in een onopvallende wat voorname taaiheid - zal het niet lukken.

[p. 201]

Het Franse ‘prominant’ lijkt mij te koel, te voornaam, te formeel. Het heeft op het Nederlands equivalent voor dat het voornamer is, minder statuskarakter heeft. Maar het mist de instinctieve kracht van het Engelse woord.

Ter analyse van de krachten die in dit veelgebruikte doch geenszins versleten Engelse woord zijn verborgen, heb ik dat heerlijk bescheiden uiterst dikke woordenboek geraadpleegd - op deze plaats reeds meer geprezen - dat heel bescheiden The Shorter Oxford English Dictionary heet. Bij ‘outstanding’ vind ik dan allereerst de nuchtere opmerking ‘stress variable’, wat duidt op een veelsoortige toepasselijkheid en een bijzondere vitaliteit van het woord in kwestie. Het blijkt geen modewoord te zijn, maar reeds in gebruik sinds ca. 1570. De synoniemen missen alle de zelfverzekerde kracht, maar leveren saamgevoegd een treffend beeld: projecting, prominent, detached. Een tweede, figuurlijke, betekenis zou zijn ‘standing out from the rest; conspicuous, eminent’, waarachter volgt ‘striking 1830’. Het meest opvallende in deze scala van betekeniskleuren is, dat hoewel het uitverkoren werk apart staat - de Hollandse koopman noemt dat, heel vulgair, een klasse apart - het nooit de greep op het overige, waarvan het apart staat, verliest. Het is m.a.w. representatief, het heeft gezag. Rule, outstanding work, rule the waves... Het heerlijk heersende karakter van het begrip blijkt uit het al heel oude ‘detached’, losjes maar toch vast, gentleman.

Zoals gezegd, het Nederlands heeft geen equivalent voor dit Britse woord, geen taalkundig en geen psychisch equivalent. Ontegenzeggelijk, wij blijven de baas op eigen terrein. Geen duimbreed, zei Abraham Kuyper. Een Engelsman zou daar de maat van een mijl nodig gehad hebben. De Nederlander is beginselvast en precies, maar verliest het op een afstand. De Engelsman niet, zelfs daar niet, waar hem het imperium ontvalt. Hij tovert er een Gemenebest, een Commonwealth voor in de plaats, waarbij de instinctieve kracht in de laatste lettergreep bewaard blijft, waarschijnlijk tot in geslachten.

De N.R.C. heeft in het afgelopen jaar in de kolom Dezer Dagen deze kwestie op diplomatiek terrein uitgevochten, toen het ging om het Nederlands en het Engels koloniaal imperium in liquidatie. Wat bij Nederland door tal van factoren een totale uitverkoop geworden is, aldus de schrijver van deze intrigerende artikelen, Mr. J.L. Heldring, heeft zich in de Britse wereld tot invloed en gezag in een andere vorm ontwikkeld. Outstanding, daar valt niet op af te dingen. Achter de politieke factoren schuilt bij de Britten een cultureel gezag dat waar de directe politieke macht wijkt, zijn invloed blijft doen gelden. Mist de Nederlander een dergelijk overwicht? Mij dunkt, zodra het op de individuele prestatie aankomt, zeker niet. Talrijk zijn de landgenoten die op grond van kennis en persoonlijkheid vooraanstaande posities in het internationale leven hebben verworven.

Als er iets schort aan de Nederlandse invloed of bijdrage tot wat wereld heet, dan ligt dat tekort in het vlak van een totaal, van iets dat nederlandse cultuur zou moeten heten en het te weinig is. Onze schilderkunst, wier faam

[p. 202]

spreekwoordelijk is, is niet voldoende om het gemis in het totale vlak te vervangen. Ondanks Rembrandt, Vermeer en Van Gogh zijn wij niet outstanding. Vanzelfsprekend vertegenwoordigt dit Britse begrip geen absolute waarde. Het is een kwaliteit met schaduwen. Het vertoont dezelfde vlekken en vage irriterende noties die ik reeds in het begrip wereld heb menen te vinden. Maar wat mij aantrekt in het woord is de ruimtelijkheid en het zelfvertrouwen dat daarbij behoort. Wij, Nederlanders, zijn in dit opzicht bij de Britten achtergebleven.