Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 129]

Kees Ouboter
Nederlands niveau: hoe hoog?

Vanavond heb ik in de krant weer eens het woord wereldniveau gevonden. Het heeft mijn ergernis gewekt en wel het meest door zijn monotonie en zijn voosheid. Toch moet ik bij nader beschouwing toegeven, dat het nevelachtige woord ditmaal een nieuw element bevat. Tot nu toe hebben de heren journalisten en recensenten ons willen optrekken tot europees peil. Nu reikt hun blik verder en omvat de gehele wereld. Peil is nu niveau geworden. Het gaat ook in het artikel van vanavond niet langer over literatuur of kunst, maar over hartchirurgie en de verslaggever is in zover zakelijk, dat hij de nederlandse prestaties met die in de Verenigde Staten vergelijkt.

Om het even, of het om hartchirurgie of om literatuur gaat, wij voelen ons blijkbaar in deze lage landen nogal laag gezeten en hebben een innige behoefte, ons op de hoogvlakte van ons werelddeel of zelfs nog verder te begeven.

Het staat als een paal boven water dat wij in ons goede land aan een laagheidsbesef lijden dat het oordeel over onszelf en over, vooral culturele, prestaties elders bepaalt. Het paradijs ligt zelden op deze drassige grond. Het ligt in Londen, Parijs of New York, aan een of andere rivièra of côte, in een literaire stroming buiten onze grenzen die ons land stelselmatig vermijdt en waaraan onze schrijvers, in hun prestaties althans, volkomen vreemd zijn. Haalt een enkeling onder deze jongens incidenteel dat befaamde peil, dan spreken wij opgelucht van europees.

Deze middelpuntvliedende zucht heeft niet alleen literatuur en kunst aangetast. Een vluchtige inspectie van de culinaire afdeling van b.v. de Bijenkorf maakt duidelijk dat wij ook in onze eetgewoonten ons vrij gering gevoelen. Hier misschien met recht. Al te lang zijn aardappelen-vlees-jus-en-groenten sacrosanct geweest. Maar hoeveel Nederlanders kennen de grote variëteit van hun eigen kaassoorten? (Ik ben hiervoor niet betaald.)

Van kaas naar literatuur. In de hoedanigheid van mijn beroep weet ik van het dédain dat een aantal landgenoten voor de eigen literatuur aan de dag legt. Precies op die zelfde plaats weet ik dat de meesten dezer verachters nauwelijks tot een vergelijkend oordeel in staat zijn. Men mijdt de vaderlandse literatuur. Men is wereldburger, francofiel of anglofiel, leest alles van de ‘beat generation’ of van de ‘angry young men’, of men leest de klassieken, de onsterfelijken, de grote literatuur, in de schaarse tijd tussen beroep en bed.

Deze oncritische habitus bij een bepaalde laag van onze bevolking intrigeert me. Dankt hij zijn ontstaan aan de kleinheid van ons land? 'k Meen van niet. Het Rusland van de vorige eeuw was onmetelijk groot, maar bij de intelligentsia van die tijd was een soortgelijke stemming te vinden.

[p. 130]

Is de ontwikkeling van de middenlaag van ons volk te traag, waardoor de intellectuele top geïsoleerd raakt, geen emotioneel achterland heeft? Speculaties.

Ik ben er namelijk niet helemaal zeker van dat diegenen die zo geringschattend over de literaire prestaties van het eigen volk denken, wel werkelijk de intellectuele top vertegenwoordigen. Die zit meestal in de wolken. Het is veeleer een deel van het midden dat zich afgesplitst heeft - vergeef me de halfpsychologische term - dat zo reageert. Ressimenten spreken mee, een geargumenteerd oordeel ontbreekt. Zo ontstaat het complex van onbewuste emoties dat het oordeel steeds weer parten speelt.

Maar dat oordeel, begiftigd dus met argumenten, heeft het ook niet makkelijk. Het zal eerst de enge pas van de vergelijking, vergelijking met andere nationale, eigentijdse literaturen moeten gepasseerd zijn, wil men vrij komen van vooroordelen en ressentimenten.

Dat is een zaak van nauwgezet onderzoek, niet buiten de literatuurwetenschap om. Zijn daar op O., K. en W. al gelden voor uitgetrokken? Men dient de literatuur het makkelijkst langs omwegen. Wat niet wegneemt dat ze met genoeg fantasie waarschijnlijk ook rechtstreeks gediend kan worden.

Maar voordat dat onderzoek op gang komt, kan intuïtie het terrein hier en daar even verlichten. Met een zaklantaarn vindt men onvergetelijke dingen.

Wat ik b.v. zoek is dit: wat is het typisch nederlandse in onze literatuur? Is het inderdaad bepaald door het eigendommelijke dat onvertaalbaar en onverteerbaar is in andere west-europese talen? Dat eigendommelijke zou dan ondermeer bestaan in het hechten aan het kleine en precieze, wat wij in politiek en sociaal opzicht wel de schotjesgeest noemen. Er zou dan aangetoond moeten worden dat die schotjesgeest zich besmettelijk meedeelt aan degenen die zich tegen haar verzetten. Met andere woorden: de smalle borstkas blijft, ook bij wie die borstkas uitzetten. Het lichaamsdeel valt zelfs te meer op. Protesterenden zijn vaak een klasse minder dan waartegen zij protesteren. Enz.

De pendelbeweging in onze nederlandse literatuur zou een aardig object van studie kunnen worden. De kleinburgerlijkheid en het protest daartegen. Vergelijkende studie van de Camera en Van het Reve's De Avonden. Dat lijken mij twee hoogtepunten - over niveau gesproken - die zich lenen voor een elementaire studie vanuit dit gezichtspunt.

Het leuke daarbij is, dat men niet met zuivere literaire normen toekomt. De literatuur op zichzelf is een hachelijk ding. Pas in haar samenhangen, met religie, maatschappij, levensgevoel, de andere kunsten, krijgt ze zin.

Dat leidt meteen tot een andere vraag, sinds de schrijvers protesteren plotseling actueel geworden: hebben wij in ons goede vaderland de literatuur niet geïsoleerd, niet alleen in een hoekje gebracht van overgeschoten uren, maar bovendien in de uithoek gedreven van vrijwillige en gedwongen fraaiigheid?

[p. 131]

Waar krijgt de literatuur een poot aan de grond? Bij de begaafden, de fysiek sterken? Maar dat is een theorie uit de vorige eeuw: survival of the fittest.

Het is de vraag - ik vraag alleen maar - of onze cultuurpolitiek, en dan vooral t.o.v. de literatuur, niet nog steeds is bepaald door 19e-eeuwse liberale beginselen, zo van: we zullen zien wie het haalt, die zijn het tenslotte alleen waard. Natuurlijke selectie. Het zou interessant zijn te weten, in hoever het nationale sentiment nog uit deze laag van het verleden leeft.

Om duidelijk te maken dat ik mij niet keer tegen de staatssecretaris of tegen welke autoriteit ook, wil ik rustig bekennen dat mij een bepaald portie maatschappelijke druk onmisbaar lijkt voor de ontwikkeling van het artistieke talent. Of dat portie druk er niet altijd zal blijven, zodat ik mij daarover geen zorgen hoef te maken, is een critische tweede gedachte, die wellicht meer op de toekomst is gericht.

De brandende vraag is: wat houdt ons binnen beperkingen uit het verleden, die de waarachtige groei van onze literatuur tegenhouden?

Die brand zet zich voort in de vraag: bestaat de gefrustreerde groei alleen in ons onthouden overheidssteun? Misschien een te simpele vraag. Het is zelfs de vraag of we gefrustreerd zijn, gefrustreerd, te laag gehouden, in vergelijking met andere ons omgevende landen.

Hoe komt het oordeel over een bepaalde nationale literatuur tot stand en hoe is het karakter van dit oordeel?

Is het gebaseerd op een nauwkeurig en genuanceerd beeld van die bepaalde literatuur? Heeft de vergelijking met andere literaturen van de zelfde tijd een wezenlijk aandeel in het tot stand komen van dit oordeel?

Een dergelijk oordeel onderstelt zulk een omvangrijke kennis van de vergeleken literaturen, dat zijn competentie zeer dubieus is. Bijna ieder is leek in dit uitgestrekte gebied. Bijna ieder oordeel is een waardeoordeel, waarin appreciaties en vage gevoelens een ietwat duistere rol spelen. Het gaat bijna altijd om kwesties van smaak.

Nu geloof ik dat men het in smaak een heel eind brengen kan. Smaakorganen dragen het hunne bij tot een aparte vorm van wetenschap, waarin de persoon domineert, als het goed is niet alleen over de vele dommen en het handjevol minder begaafden, maar evengoed over die beide interne machten, de lichte engel van het gevoel en de zwarte engel van de tyrannie. Wie deze beide machten in zichzelf weet te onderwerpen, is de ware kenner, fijnproever, erudiet. Hij is bovendien een wijs mens. En dit staat wel vast, men behaalt eerder en groter successen op het gebied van de wijn dan op het terrein der schone letteren.

Onder de boeken die ik tot mijn handbibliotheek reken, ken ik er twee die met een zekere stelselmatigheid het vergelijkend onderzoek op verscheidene nationale literaturen hebben gericht. Zuiver vergelijkend onderzoek is het nog niet. De studie van deze 2 literatuurcritici leidt hier en daar tot een verge-

[p. 132]

lijking of nodigt de lezer daartoe uit. Vanzelfsprekend zijn er veel meer van deze globale essayistische werken. Deze beide echter dragen tot ons onderzoek een steentje bij.

Dat de Nederlandse moderne literatuur niet meetelt in het west-europese concert bewijst de lijvige studie die R.M. Albérès in zijn bij Albin Michel verschenen boek ‘l'Aventure intellectuelle du XXe siècle. Panorama des literatures européennes (nouvelle éd. 1959)’ ter overweging aangeboden heeft. De schrijver beweert in zijn inleiding dat hij zich niet boos zal maken over de lezer die in zijn boek een geromanceerde biografie van het Europese geweten ziet. Van het ‘de vous, chez vous et sans vous’ uit de vaderlandse geschiedenis van het begin van de 18e eeuw is alleen het laatste lid overeind gebleven, althans in de europese literatuur. In politicis zijn we tenminste nog in Brussel geweest.

De heer Albérès verontschuldigt onze afwezigheid in zijn inleiding op de volgende wijze: ‘Si je veux retracer dans notre siècle l'aventure commune de la France, de l'Angleterre, de l'Allemagne, de l'Italie, de l'Espagne, je n'y joins, pour les autres pays, que des références occasionelles, sans prétendre rendre compte profondément de leur vie littéraire; la plupart de ces littératures ne nous sont en effet accessibles qu'à travers le choix très arbitraire des traductions.’

Wij weten dat. Er is een stichting in Amsterdam sinds enkele jaren bezig werk van nederlandse auteurs in vertaling in het buitenland te brengen. Een van de winnaars van de Martin Nijhoff-vertaalprijs heeft zich zeer verdienstelijk met dit pionierswerk bezig gehouden. Ik meen dat het in de meeste gevallen om werk gaat dat alleen aan buitenlandse uitgevers wordt toegezonden, ter beoordeling of het op hun markt enige kans zou maken. Onze planeten Vestdijk, Anna Blaman, hebben zo hun eerste lichtstralen naar het verre buitenland gezonden. Jo van Ammers-Küller is daar reeds en maakt het goed. Er is nog iets dat ik in de Franse tekst, hierboven afgedrukt, zou willen onderstrepen: choix très arbitraire. Daar zijn wij weer op het gebied van de smaak, van het gevoel en de tyrannie. Of zou men misschien willen beweren dat de hele ellende bij Vestdijk schuilt en wie weet ook nog wel bij de zoveel vlotter Jo van Ammers-Küller? Die vraag gaat weer rakelings langs de pijnzenuw van de hele kwestie.

Mijn tweede bron is een Nederlander, dr. F.W. van Heerikhuizen en het citaat, dat ik nu geheel geef, heeft kort geleden, samengevat, dienst gedaan in een interview, mij afgenomen, waarvan de neerslag, zakelijk en zuiver, is beland in de bladen van het Rotterdammer-concern (19-1-'63).

In het 2e deel van zijn Wereldliteratuurgeschiedenis Gestalte der Tijden (A.W. Sijthoff, '56) schrijft dr. van Heerikhuizen (blz. 307): ‘Allereerst is het mij bij de bestudering van de moderne wereldliteratuur telkens weer opgevallen hoe erg wij Nederlanders onze eigen literatuur in verhouding tot de buitenlandse plegen te onderschatten. Men kan hier gerust van een ziekelijke afwij-

[p. 133]

king spreken, die niet minder ernstig is dan de groteske zelfoverschatting uit de Tollenstijd, en daar ongetwijfeld nog een lang geprolongeerde reactie op vormt. Dat onze literaire productie in het buitenland zo goed als niet meetelt, komt doordat men haar niet kent.’

Natuurlijk rijzen er allerlei vragen achter een dergelijke stellige bewering. Waarom kent men de Nederlandse literatuur niet in het buitenland? Is de Stichting ter bevordering van de vertaling van Nederlands letterkundig werk, hierboven reeds genoemd, te laat begonnen, zodat wij nog even geduld moeten oefenen? Schiet de vertaling soms te kort? Of is de niet vertaalbare rest juist in Nederlands werk te groot? Vragen die een overwogen antwoord behoeven, gegrond op gedetailleerde studie.

Van Heerikhuizen steunt zijn uitspraak met de waardering die Kath. Mansfield getoond heeft voor Couperus' Boeken der Kleine Zielen.

Wanneer dr. F.C. Dominicus in de nieuwe Haagse Courant in een critisch commentaar bij het bovengenoemde interview, zegt de mening van dr. van Heerikhuizen niet te delen, motiveert hij dat met de opmerking dat geen enkele Nederlandse schrijver tot op heden een Nobelprijs ontvangen heeft. Dit moet, aldus deze neerlandicus, aan de kwaliteit van de boeken liggen. Degenen die de prijzen toekennen, gooien er toch niet met de pet naar.

Dr. Dominicus houde het mij ten goede: ook waar men er niet met de pet naar gooit, is trefzekerheid en een billijk oordeel nog niet gegarandeerd. Er zijn, bij alle goede bedoelingen van de beoordelende commissie, te veel kansen om iets te missen.

Het zou de moeite waard zijn, de honorering via de Nobelprijzen te vergelijken met de uitkomsten van de literaire critiek en de jongste literatuurgeschiedenis. Zijn de prijzen, toegekend aan Paul Heyse, Pearl Buck en John Steinbeck, geen aanwijzing dat de commissie in haar beoordeling wel eens naast de toppen terecht komt? Wie zich op de puzzle werpt, welke auteurs in de laatste 60 jaar de Nobelprijs hebben ontvangen, en op welke gronden zou ongetwijfeld een boeiende mengeling van motieven vinden, waarbij het literaire oordeel zich engageren moet met de meest uiteenlopende overwegingen. Prestigekwesties spelen daarbij een voorname rol. Het spectaculaire is onmisbaar. Zonder ‘public relations’ bereikt een klein land niets. Zoals reeds gezegd, men is daarmee te onzent juist begonnen. Zelfs als onze opzet in de komende decennia slaagt en onze kandidaten nog tot het rijk der levenden behoren, zegt deze honorering niets voor het niveau van de nederlandse literatuur.

Als ik nog even verder mag speculeren: een dergelijke uitkomst zou ik eerder kunnen verstaan in het raam van de ouderwetse volkerenpsychologie. Nog liever zou ik willen spreken van taalpsychologie.

Onze terughoudenheid, onze secundaire functie, hebben hun stempel gezet op onze literatuur. Auteurs met een sterk primaire functie, zoals Jan de Hartog en Harry Mulisch, doen wat exotisch aan, hebben in verleden of heden ook relaties naar buiten. Onze kampioen Simon Vestdijk daarentegen, ondanks

[p. 134]

het onnederlandse van zijn maat en formaat, is juist in dit opzicht plus hollandais que les hollandais. Van dergelijke typen zegt de volksmond dat zij zich niet makkelijk geven. Men leert hen pas langzamerhand kennen.

Met deze volkswijsheid stemmen de feiten overeen. In een Engelse serie Modern European Writers figureert Vestdijk met zijn vertelling De Bruine Vriend onder aanmerkelijk jongere buitenlandse collega's.

De secundaire functie van onze literatuur, vroeger en nu, psychologisch maar evenzeer sociaalpsychologisch, in eigen land maar evengoed in de relaties tot het buitenland, lijkt mij buiten kijf.

Moeten wij niet een cultuurpolitiek bedenken die deze secundaire functie zoveel mogelijk corrigeert, bijstelt, zoals ogen gecorrigeerd worden door een bril?

Deze vraag is niet buiten kijf. Een dergelijke correctie zou, in het algemeen gepropageerd, wel eens kunnen leiden tot een aantasten van het wezen van het werk. Ik zou zeker geen vertaling willen voorstaan, zoals wij die uit het verleden kennen, vrij naar het oorspronkelijk werk. Er is echter wel een vrije vertaling mogelijk - Charles Timmer heeft uitvoerig daarover gesproken, toen hem de vertaalprijs was uitgereikt - die als een dergelijke bril functioneert. En vanzelfsprekend is een soortgelijke bril ook binnenshuis mogelijk. Die bril laat het werk onaangetast. Allerlei instanties zijn daarmee gemoeid: uitgevers, boekverkopers en hun gemeenschappelijke organen. Men is nog maar net begonnen. Enquêtes naar leesgewoonten, een intensieve reclame, behoren daartoe.

Ik heb zo de indruk dat reclamecampagnes, overgenomen uit andere bedrijfstakken, op z'n minst een grote verfijning behoeven, een verfijning die wellicht een wezenlijke verandering van deze campagnes zal betekenen. Het verbond van bedrijfseconomie en statistiek met literatuur zal zich moeten richten op de literatuur. Maar hoe charmanter, hoe losser, hoe beter.

Daar staat dan weer het plechtige woord literatuur en wij zijn op nederlands niveau. Waar, met welke mogelijkheden, welke aansluitingen? Het lijkt mij noodzakelijk, onder dat begrip en die discipline veel meer thuis te brengen dan wij van huis uit gewend zijn te doen. Literatuur is bij ons te plechtig, te stijf, te gesloten.

Men vergelijke de Franse literatuurgeschiedenis Collection Littéraire van Lagarde et Michard eens met de nederlandse methode van literatuuronderwijs. De Franse methode is open naar alle zijden. Literatuur is bij ons ‘een kous apart’.

Het onderzoek dat zich zou richten op de wereldvreemheid van de nederlandse literatuur zou voortdurend literaire èn sociaalwetenschappelijke methoden moeten combineren.

Als ik daar een, misschien dwaze, wens aan mag verbinden: zo dat het resultaat vruchten draagt op literair, liefst ook op nederlands niveau.

[p. 135]

Naschrift

Wat de Nobelprijzen betreft: reeds in 1950 is in Stockholm en de Verenigde Staten een lijvig boekwerk verschenen ‘Nobel, the Man and his Prizes’, geschreven door leden van de diverse comites voor de prijzen, ingesteld door de Zweedse Academie van Wetenschappen. Een 2e geheel bijgewerkte druk is vorig jaar bij Elsevier's Publishing Cie. verschenen en zo binnen mijn bereik gekomen. Het hoofdstuk over de literaire prijzen, in dit opstel nog niet verwerkt, is zeer boeiende lectuur. Ik hoop daar spoedig op terug te komen.