Ontmoeting. Jaargang 15

[p. 100]

Ev. Grolle
De religieuze film, een kwestie van woord en beeld?

Toen de Utrechtse predikant A. Dronkers op 5 oktober zijn proefschrift ‘De religieuze film, - een terreinverkenning’ verdedigde tegen de bedenkingen van de Utrechtse theologische faculteit, werd hij zoals te doen gebruikelijk was op velerlei punten aangevallen en doorgezaagd. Eén hoofdstuk uit zijn dissertatie bleef evenwel onaangeroerd en dat was mirabile dictu het enige, dat zich bezighield met de theologische aspecten in engere zin van dit ongetwijfeld actuele onderwerp. Het is het derde hoofdstuk getiteld: ‘Theologische verkenning: de verhouding van Woord en beeld’. Slechts de hoogleraar H. Jonker kwam er zijdelings mee in contact, toen hij Stelling XX aanviel: ‘Audiovisuele kerkdiensten zijn ook liturgisch gesproken als legitiem te beschouwen’.

De hoogleraar vreesde, dat de prediking hierdoor achter de filmvertoning schuil zou gaan en de prediker in de dienst een secundaire plaats zou gaan innemen als een soort toelichter van het filmbeeld. Hij sprak daarbij als zijn mening uit, dat er van de film nimmer een zo tot beslissing dringende werking zou uitgaan als van de bediening van het Woord door middel van de prediking. Hiermee knoopte hij aan bij een in het hierboven genoemde derde hoofdstuk geciteerde passage van de Groningse hoogleraar W.F. Dankbaar, die in een artikel ‘De onderlinge verhouding van woord en beeld in de christelijke kerk’ in het Nederlands Theologisch Tijdschrift geschreven had:... ‘De film kan het woord niet vervangen, omdat ook de film op zichzelf niet in staat is, een mens voor een beslissing te stellen’.

Ik ben mijn artikel pas begonnen, maar er is reeds voldoende aanleiding een dik vraagteken te zetten. Is dit wel zo, dat het filmbeeld of in bredere zin genomen: het beeld niet in staat is de mens voor een beslissing te stellen?

Het is bekend, dat graaf Zinzendorf door een schilderij van de Gekruisigde tot zijn zendingsactiviteit is gedrongen: ‘Dit deedt Gij voor mij, wat deed ik voor U?’ Voordien had Zinzendorf vast wel vele preken gehoord en evenzo vlijtig in de Bijbel gelezen, maar slechts dit ene schilderij dreef hem tot de beslissing. Ongetwijfeld zouden er talloze andere voorbeelden zijn aan te halen, niet in het minst... uit de Bijbel zelf, waar juist aan het teken zo'n grote betekenis wordt toegekend.

Me dunkt, dat de beslissing, waartoe woord en beeld dringen van tweeërlei zaak afhangt: enerzijds van de expressiewaarde, anderzijds van de ontvankelijkheid van de ontvangende partij (de aanhorende of de aanschouwende mens). Het woord heeft niet het monopolie op de menselijke expressie en het oor heeft niet het monopolie op de menselijke ontvankelijkheid.

Het gaat om de expressie en de corresponderende ontvankelijkheid. Of deze

[p. 101]

zich nu manifesteert in woord, beeld, klank of beweging, in preek, beeldende kunst, muziek, dans, drama of architectuur of welke andere menselijke expressievorm er denkbaar is, dit alles doet in feite niet ter zake: de waarde der expressie is bepalend enerzijds en de mindere of meerdere ontvankelijkheid anderzijds.

Het laten praevaleren van het woord boven het beeld door de hoogleraren Dankbaar en Jonker is een typische nagalm van de zich ten einde neigende woordcultuur. Het de preek-boven-alles-stellen in de eredienst, - zoals prof. Jonker ook in zijn radiopraatjes over de liturgie graag doet - is een rechtstreeks voortvloeisel uit de tijd van Renaissance en Reformatie toen aan de taalgeleerde de ereplaats werd toegewezen. De Reformatie is door de filologie in het leven geroepen en Luther is zonder Erasmus niet denkbaar. De andere kunsten mochten er ook wel zijn, maar het woord stapte toch voorop.

Daar kwam een hoogstbelangrijke omstandigheid bij: het woord (de filologie) ging zijn diensten verlenen aan Het Woord en van lieverlee ging iets van de heerlijkheid van Het Woord stralen over het woord. Het woord voeren in de bediening van Het Woord werd een sacrosancte bezigheid en dit heeft de prekende dominee op de troon geplaatst. Dit alles is vooral ons Protestanten in het bloed gaan zitten en nu mag er in de eredienst een heleboel meer zijn: bidden, Schriftlezen, zingen, sacramenten-ontvangen, enz., het voornaamste is voor velen toch maar de preek. Een dominee, die niet preken kan, is een ongelukkig man. Hij mag nog zo goed huisbezoek doen, zieken bezoeken, catechiseren, theologiseren, organiseren, jeugdleiden, sociaal-werken en wat dies meer zij. Het is allemaal niets als hij een stumper op de preekstoel is. Dat Het Woord ook wel eens op een andere manier bediend kan worden dan door het woord, - het is een vreemde gedachte, die hier en daar wel enig veld wint, maar nog hard vechten moet om zijn bestaansrecht, want nog steeds leven we in de woordcultuur. De ‘beslissing’ moet dan toch maar komen van het woord of (?)... van Het Woord. Nu ja, dat is voor velen nog een en hetzelfde. Behalve echter voor degenen, die behept zijn met een andere ontvankelijkheid dan voor het woord alleen. Die ook nog iets kunnen zien in een beeld, of kunnen ondergaan bij een beweging, of kunnen meegesleept worden door een gebeuren of kunnen vervoerd worden door de muziek. Gelukkig voor hen, dat de woordcultuur tegenwoordig lelijke gaatjes gaat vertonen. Daar zijn allerlei oorzaken voor aan te wijzen. Uiteraard technische, ook historische (ieder cultuurpatroon heeft zijn tijd van gaan), maar ook innerlijke; oorzaken van binnen uit. Het expressieve element is hoe langer hoe meer in de kunst gaan domineren. De expressiewaarde is gestegen en daarmee is de kunst tot de geeigende uitdrukkingsvorm geworden van een geestelijke cultuur. Het ‘Wat heeft de kunstenaar ons te zeggen?’ is de op de voorgrond tredende vraag geworden, waarmee tegenwoordig een kunstuiting benaderd wordt. Kunst is geen sier, geen opschik meer, waartoe de woordcultuur haar had veroordeeld, maar existentiële expressie. Daarom is het nu de tijd, waarop de Kerk zich

[p. 102]

moet gaan bezinnen op de andere mogelijkheden tot uitdrukking van haar getuigenis. Hier mag geen tijd verloren gaan.

Het was voor al degenen, aan wie het probleem van de ‘religieuze film’ ter harte gaat, dan ook teleurstellend bij de promotie van ds. Dronkers te moeten bemerken, dat de Utrechtse theologische faculteit in grote meerderheid nog geen begrip bleek te hebben voor de importantie van het aangesneden onderwerp. Men beperkte zich tot zij-opmerken en liet dit derde hoofdstuk, deze theologische verkenning, voor wat het was. Toch is de dissertatie van dr. Dronkers als zodanig een bewijs, dat er een nieuwe bezinning werkzaam is. De ‘religieuze film’ (om deze opzichzelf ongelukkige term als terminus technicus te gebruiken) is een probleem van de verkondiging der Kerk. Hier gaat het om de vraag hoe Het Woord in onze tijd bediend moet worden. Met het woord alleen (de preek) gaat het niet meer, hoewel onaangetast blijft staan, dat het om Het Woord alleen gaat.

In de verkondiging der Kerk gaat het om het getuigenis aangaande Het Woord. Is het mogelijk dit getuigenis op filmische wijze tot uitdrukking te brengen? Dat is de vraag, waarvoor dr. Dronkers het terrein verkende. Hoewel de film geen beeld is en slechts formeel met het beeld te maken heeft, is het goed gezien het aloude Woord-beeldprobleem in dit verband ter sprake te brengen. Dezelfde theologische vraagstukken, die in de geschiedenis der kerk bij dit probleem aan de orde kwamen, komen ook thans, zij het onder een geheel nieuwe gezichtshoek, bij het probleem der religieuze film ter sprake.

De oude Kerk was huiverig voor het beeld, omdat men juist de heidense religies, waarin het beeld een gelijkenis was van de godheid de rug had toegekeerd. Toch komt in de vijfde eeuw het beeld in de Kerk vanuit een didactisch motief als ‘liber pauperum’. Bovendien ontwikkelde Johannes Damascenus juist op grond van de incarnatieleer een (summiere) beeldentheologie: omdat Jezus in het vlees is neergedaald, daarom is zijn beeltenis mogelijk. In de Middeleeuwen wordt het beeld een Andachtsbild. Van de Reformatoren was Zwingli het heftigste tegen de beelden gekant; Calvijn verzette zich ertegen vanwege het misbruik, waartoe zij aanleiding konden geven en Luther, dit misbruik wel erkennende, zag in de beelden (met name het Crucifix) tekenen, ‘zonder dewelke wij op aarde niet kunnen leven’. De Ikonen der Orthodoxe Kerk nemen een eigen plaats in. Zij vertellen aan de beschouwers, hoe het in de Hemel is en hebben dan ook een mystieke functie. Zij mogen slechts tweedimensionaal zijn, opdat zij nimmer met de aardse werkelijkheid verward kunnen worden. Eeuwenlang zijn in de Westerse christenheid de opvattingen ongewijzigd naast elkaar blijven bestaan, totdat in onze tijd prof. G. van der Leeuw in zijn ‘Wegen en Grenzen’ een nieuwe beeldentheologie heeft ontwikkeld. Interessant is daarnaast nog de waarschuwing van Karl Barth, die van het beeld vreest, dat hij de te eenzijdige visie van de kunstenaar tot het gemeengoed der gemeente maakt. Een waarschuwing, die zeer wel ter plaatse is, maar de discussie niet verder brengt.

[p. 103]

De gedachten van Van der Leeuw zijn ingewikkeld en boeiend. Wat de film echter betreft - dr. Dronkers wijst daar meermalen op - heeft hij geen bijdrage van enige betekenis geleverd. Hij wist zich er slechts denigrerend over uit te laten. Dat is niet toevallig. Van der Leeuw raakte hier met zijn eigen definities in de knoop. Hij definieerde het beeld als ‘gestremde beweging’. Als nu die beweging weer op gang komt, wat blijft er dan nog van het beeld over? Van der Leeuw vond de ‘filmbeelden maar een bleke, kleurloze schijn van leven, door een truc in beweging gebracht’. Hij achtte de ‘Filmkunst in haar wezen veroordeeld. Alleen een wonder kan ruimte tot tijd maken, geen toneeltruc’. Onder de titel ‘Wonder en is gheen wonder’ heeft J.A. Wiersma in 1955 deze beschouwingen in ‘Critisch Filmbulletin’ meesterlijk weerlegd. Hij toonde daarin aan, hoe de film inderdaad door een ritmische compositie de lijn van de opeenvolging der beelden (de ruimte) wist om te zetten in een tijdsduur (tijd). ‘Hier ligt dus de oorsprong van “het wonder”, dat ruimte tot tijd kon maken. Dit “wonder en is gheen wonder”, doch het is een kunsthistorisch interessant verschijnsel, dat echter geheel iets anders is dan het resultaat van een “toneeltruc”.’

Wiersma zegt echter nog iets anders en dat is wellicht veel belangrijker dan de technische weerlegging van Van der Leeuws geleerde misvatting omtrent wat film is. Wiersma zegt in dit artikel ook - (en dit moet als een uitgangspunt beschouwd worden voor iedere juiste definitie van film) -: ‘Kunst is geboren uit de behoefte van de mens tot dramatisering van zijn levensproblemen in andere werkelijkheidsverhoudingen dan de zijne’. De film behoort tot de dramatische kunst, of met de woorden van Wiersma: ‘De film is met haar eigen cinegrafische middelen een zelfstandige vormvariant van de dramatische kunst’.

Een ieder kan dit bij zichzelf nagaan, want als hij de bioscoop verlaat zal niemand zeggen: ‘Wat heb ik een groot aantal beelden gezien!’ maar wel: ‘Ik ben getuige geweest van een gebeuren!’

De film is geen beeld en ook geen beeldenreeks, maar de cinegrafische uitdrukking van een drama, van een gebeuren (uiterlijk bekeken als bijv. ‘Ben Hur’, van binnenuit bezien als bijv. ‘La Notte’).

Men zal begrijpen, dat de aloude Woord-beeldproblematiek bij deze wezensbepaling van wat film is, slechts zijdelings kan worden toegepast. Ziet men in de film een vorm van dramatische kunst, dan zal men nooit tot de volgende uitspraak kunnen komen (hij dateert uit 1950 en is van prof. dr. H. Berkhof): ‘De film werkt met het beeld. De prediking geschiedt door het woord. Het Evangelie kan niet gezien, slechts gehoord worden. Wat er van te zien is, is nu juist dat, wat ons het eigenlijke niet openbaart. Al zagen wij de ontroerendste film van de kruisiging, zij zou ons niet meer dan een heroïsch of meelijwekkend schouwspel bieden. Dat Christus voor ons tot zonde gemaakt werd, opdat wij zouden worden gerechtigheid Gods in Hem - dát uit te drukken valt buiten de competentie van de film; en dat is het nu juist, waarom het gaat.

[p. 104]

Films, die zich op het terrein der verkondiging bewegen, kunnen alleen maar verwarring stichten’.

Als dramatische kunst zal de film heel wat meer van het Evangelie kunnen uitdrukken, dan prof. Berkhof haar hier toevertrouwt. De ervaring leert dat reeds menige abstracte gedachte in ‘filmtaal’ (gek woord) is omgezet. Dat dit wellicht nog niet met het ‘hart van het Evangelie’ is geschied, wil nog niet zeggen, dat dit niet gebeuren kan (hoewel Sjöberg in zijn ‘Himlaspelet’ reeds veel heeft verwerkelijkt, terwijl ook Ingmar Bergman in het slot van zijn ‘Maagdenbron’ getracht heeft het begrip ‘vergeving’ uit te beelden).

Hoe dit alles ook zij: het probleem van de religieuze film is een onderdeel van een veel wijder probleem. Algemeen uitgedrukt: het probleem van de uitdrukking van ons getuigenis aangaande Het Woord met andere expressiemiddelen dan het woord alleen; met de expressiemiddelen, die God de mens heeft toevertrouwd. In dit opzicht valt de religieuze film met de andere kunstvormen onder het Nieuwtestamentische gebod: ‘Gij zult Mijn getuigen zijn!’

Allerwegen begint het besef door te dringen, dat de functie van de kunst als expressievorm niet beschouwd moet worden als een tendenzkunst, als een dienstbaar maken van de kunst aan anderssoortige doelstellingen, maar juist het wezenlijke van de kunst raakt als zijnde een existentiële expressie.

In deze situatie dient de Kerk zich te bezinnen op deze andere expressievormen van haar verkondiging dan de preek alleen.

Dr. Dronkers is in zijn dissertatie zeer terughoudend ten aanzien van de religieuze film. Hij heeft nog niet veel ontdekt, waarover hij onvermengd enthousiast kan zijn, maar dat hij zich op het probleem bezint, moet de Kerk tot voorbeeld en vreugde strekken. Laat zij nu haar tijd voorbijgaan dan gedraagt zij zich als een onnutte dienstmaagd van haar Heer.

Dr. A. Dronkers: De religieuze film, - een terreinverkenning. Uitgave Boekencentrum N.V., Den Haag.