Ontmoeting. Jaargang 15

[p. 37]

C. Rijnsdorp
Profitant en zondebok

Er is een begin gemaakt met de uitgave van de Verzamelde Werken van Dirk Coster. Bij de uitgeverij A.W. Sijthoff te Leiden zijn van de in uitzicht gestelde twaalf delen er vier verschenen: drie delen brieven (1905-1956) en als vierde deel het Dagboek van de Heer Van der Putten. Via pers en radio is men hierover reeds ingelicht. Liever dan deze publicatie als zodanig te bespreken, wil ik hier iets zeggen over de figuur van Dirk Coster als vertegenwoordiger van een verbalistische periode in onze literatuur, waarvan hij aanvankelijk heeft geprofiteerd (ik gebruik het woord profitant omdat profiteur een ongunstige betekenis heeft), maar die bij de omslag van de literaire smaak omstreeks 1930 hem als zondebok achterliet.

Over het verbalisme zou men een geschiedenis kunnen schrijven. In het algemeen kan men zeggen dat de verbalist woorden voor zaken verkoopt. Hij verkoopt ze niet duur, maar is er royaal mee en de voorraad is groot. De koper wil bedrogen zijn. Hij is geïmponeerd, ongeveer op de manier van de debiele man die ik gekend heb en die de predikant naliep, die de langste zinnen maakte. Maar vergeten we niet: het verbalisme is van goeden huize. Bij Shakespeare en later bij Vondel was het nog geen isme, maar briljante overvloed. Vitaliteit was de vader, naïveteit de moeder. Het kind was een kleine Heracles. Een overvloeiend machts- en krachtsbewustzijn, zoals tijdens de barok, leidde in de literatuur tot een verbaliteit als van Bossuet, die zo levenskrachtig was, dat ze de regels van de retorica eerder als een weldaad dan als een beperking ondervond.

De zeventiende eeuw was economisch de tijd van het mercantilisme. Men streefde naar een opeenhoping van geld. Geld was rijkdom. Ook verbaliteit was rijkdom. Kunst was vaak vertoon en uitstorting van rijkdom aan taal. Men dacht sterk kwantitatief. Dit kwantitisme kon worden nagebootst, ook als genie en overvloed ontbraken. In de achttiende eeuw kregen we in Nederland een verbalisme in de lengte - Arnoldus Hoogvliet schrijft ‘Twaalf boekjes vol over ‘Helt Abraham’ en Lucretia van Merten weet ook van uitsmeren. Bij Bilderdijk en Da Costa wordt het een verbalisme van het pathos, waarbij de uitvoerigheid als vanzelfsprekend is overgenomen. Ook in de negentiende eeuw immers is de kunst lang. Omvang en massa imponeren; denk aan Balzac, Hugo, Zola, Dostojewski, Tolstoi.

De cultus der woorden wordt bij de Tachtigers een cultus van het woord. Van Deyssel staat juist op de grens, de verschuiving van zijn voorkeur van Zola naar Maeterlinck markeert die grenslijn. Toch blijft, ondanks de herontdekking van de mogelijkheden van het afzonderlijke woord, het Nederlands proza van na 1880, en ook veel poëzie, uitvoerig. Ary Prins heeft

[p. 38]

die gevoeld en in zijn curieuze prozawerk een techniek van samenpersen betracht, die het onleesbaar maakte. Hij was in zijn kast even uitvoerig als de anderen en had dus geen keus dan het comprimeren. Gecomprimeerd en kort is niet hetzelfde. Wie niet in de geest kort is, kan het niet in geschrifte zijn. De geesten waren lang, en lengte wordt vanzelf gemakkelijk ingewikkeld.

Het einde van de eerste wereldoorlog heeft aan het verbalisme nieuwe impulsen toegevoegd. Er was veel gebeurd, er was veel te doen en er viel veel te schrijven. Van de naïeve levenskracht als bij Shakespeare en, op smaller basis, Vondel, was geen sprake meer. De negentiendeeeuwse uitvoerige geleidelijkheid was door de oorlogservaringen overhoop geworpen. Een nieuw verbalisme is ontstaan, dat profiteert van de verfijningen van het impressionisme en het symbolisme, van de kunst van nuanceren en schakeren. Lengte is geen stilzwijgende voorwaarde meer, maar men vervalt er, vooral in het proza, gemakkelijk toe, denk alleen maar aan Proust en Romain Rolland. Een roman in twee en meer delen, of als cyclus opgezet, is iets normaals. Maar de lengte is niet meer een essentieel element. Het verbalisme heeft een erotische inslag gekregen. Het heeft een boodschap, voor de gelovigen, voor de waardigen, de geestverwanten, de volgelingen. Het wordt propagandistisch, althans ethisch. Er moet iets gebeuren, opdat ‘dit’ (de oorlog) nooit wéér gebeurt.

Maar in Nederland zijn nu eenmaal rangen en standen. Die worden gemaakt door stand, door geld, maar ook door cultuur. Die cultuur is voornamelijk een zaak van de intellectuele bourgeoisie. ‘Wij bestrijden alleen de smalle strook van de intellectuele bourgeoisie. Dat is een mager publiekje’, schreef Coster omstreeks 1931 in een brief. Dit jaartal verklaart het bijgevoegde zinnetje. We moeten die uitlating over dat ‘mager publiekje’ even laten rusten en onze aandacht tot die eerste zin bepalen. Want die (smalle) ‘strook van de intellectuele bourgeoisie’, dat vormde het publiek van de jonge, succesvolle Coster, de Coster van de lezingen met name, de Coster ook van De Stem. Dit soort mensen vormde de kern van zijn aanhang, een kern die ook aantrekkingskracht uitoefende op lieden uit de kleine burgerij en op beter onderwezen, volwassen arbeiderskinderen. Hoofdvoorwaarde om hier populair te zijn was de lezer en luisteraar, als het puntje bij het paaltje kwam, vrij te laten. Het meest gewichtig zijn, interessant, maar vaag. De fictie van een geschokte, maar weldenkende, ja edele humaniteit moest samengaan met vrijblijvendheid. En ook met.... middelmatigheid. Het is nu onbegrijpelijk dat Costers Marginalia er zo in gingen.

De kern van Costers aanvankelijk succes lag geloof ik hierin, dat hij zich inzette voor een ideaal, dat vaag was. Dat idealisme (bij gebleken kwaliteiten, zoals die van bloemlezen en het commentariëren) bevredigde het geweten, het gaf wat warmte, maar het verplichtte tot niets. Men voelde zich omgeven en enigszins gedragen door een emotioneel verbalisme, dat ‘stond’, maar dat

[p. 39]

‘nergens op stond’. Stond het zelf wel ergens op? Deze gevoelens lagen in dezelfde sfeer als een uitspraak van een paar oude dames tijdens een lezing van Albert Schweitzer in het Rotterdamse Nut ‘Wat een lief gezicht he?’ Karakteristiek was ook de naam van het tijdschrift De Stem. Niet wat de stem zei, maar de stem als klank, als ‘geluid’, zoals Du Perron later zou schrijven, werd primair gesteld. Zelfs Costers latere promotor en geestverwant Anthonie Donker sprak van diens ‘soms omslachtige, maar bezielde betoogtrant’. Met andere woorden: Coster maakte carrière door zijn emotioneel verbalisme, door zijn ‘lieve stem’. En, eerlijk is eerlijk, ook de grote, handelende Schweitzer was met zijn ‘Weltanschauung’ vaag geweest, als was het dan allerminst met zijn conclusies.

Dan komt het keerpunt. Na Le Feu van Barbusse, Im Westen nichts Neues van Remarque. Na het bal van het verbalisme en vage idealisme, het démasqué. De Multatuliaan Du Perron (Douwes Dekker was, voorzover mogelijk, een anti-verbalist geweest) vindt de intellectuele Ter Braak, die zich juist van het religieus verbalisme had bevrijd. Europees belezen, treffen zij in Nederland een situatie aan, waarin de verbalist Querido (wiens kwaliteiten al evenzeer overschat werden als ze nu genegeerd worden) als grootmeester gold en Coster als een soort literair profeet. Tegen beiden trokken ze van leer. En met succes. Du Perron sprak in zijn - later herroepen - Uren met Dirk Coster van ‘mijn natuurlijke maar zuivere weerbarstigheid tegen het te hoge woord dat het juiste niet vervangen kan.’ Hij veroordeelde Costers ‘voorkauwend schrijven’. Zijn eigen ideaal was ‘gemak en volledigheid tevens’; ‘familiariteit die nooit burgerlijk wordt’. Had Du Perron, als discipel van Stendhal, Coster tot ‘vaste vijand’ verkozen, of lag de zaak dieper?

Deze gehele rel was maar een uitloper van een algemene wending in het Europese geestesklimaat. Het verbalisme, althans het oude verbalisme, dat op renaissance en barok teruggaat en aan de romantiek nieuwe impulsen heeft ontleend, was uitgewerkt. Forum voelde zich verwant aan het Franse rationalisme, maar was in onze literatuur voorhoede van een andere geest dan die genoegen neemt met gezichten, stemmen en vrije geluiden. Die nieuwe geest, of liever dat nieuwe levensgevoel, tekent zich na 1950 alweer veel duidelijker af, maar dit valt buiten de lijst van dit stukje. Eindig ik met een veelzeggend citaat uit een brief van Coster, daterend van diens laatste levensperiode: ‘Er is altijd een zondebok nodig die alle fouten van een vorige periode te dragen krijgt, - dat is wat je noemt plaatsvervangend lijden, - en wie dat wordt, daarover beslist volgens mijn overtuiging het toeval.’