Ontmoeting. Jaargang 14

[p. 345]

Johan Schooneberg
Olie en poëzie

Men kan over kultuurspreiding denken zoals men wil, maar het gaat om een ontwikkeling die door geen protest of waarschuwing meer te stuiten valt. Een dergelijke spreiding komt niet tot stand door klaroenstoten of een revolte, waarbij de zo lang misdeelden nu eindelijk ook aan hun trekje komen. Het gaat niet om misdeelden, maar om konsumenten. De zegeningen verspreiden zich als een olievlek op het water. - Nu het toch over olie gaat, een grote buitenlandse oliemaatschappij met een reusachtig filiaal hier te lande, heeft deze zomer in minstens één van onze grote dagbladen een advertentie geplaatst, waarin zij de opening van een nieuw, kolossaal, pand aankondigt. Een foto van het nieuwe pand beslaat tweederde van de pagina. Het derde deel bestaat uit een tekst die ik bij een eerste oogopslag klassificeer als poëzie, een vrij gedicht, want het is rijmloos en de regels zijn ongelijk. Toch weer een gebonden gedicht, want het handelsmerk van de olie flankeert de poëzie.

Nu ben ik in dat veld wel wat gewend, vanaf poesie-albums van jonge meisjes, via Sinterklaasverzen en sneldichters tot de stichtelijke verzen in kerkboden en kerkelijke weekbladen. Maar dit gewas is nieuw. Nieuw vooral daarin dat het het rijm versmaadt. Het rijm immers is tot op heden voor alle gebruikspoëzie een eerste vereiste geweest. Het rijm blijft in het geheugen hangen, daarom is 't een steunpilaar in alle pedagogie. Het rijm suggereert vroomheid, het samenstemmen is dierbaar. Er is bepaalde vroomheid die alleen maar bevestiging wil en in het rijm voldoening vindt. Het rijm bindt bovendien en beperkt, al is de binding niet absoluut en kan er binnen de perken heel wat mee door.

Maar dit olievers dient noch de pedagogie noch 't vroom gemoed. Wel gaat het graag met beide gearmd om tussen kind en oudere vrouw eigen grootmoedigheid en nobele bedoelingen te beter uit te laten komen. Olie en benzine zijn a life line in ons aller leven. Er zou een science-fiction-roman nodig zijn om de gevolgen van het wegvallen van dit produkt in ons leven te schetsen. Daarom staat de olie en haar derivaten in het midden. Niet met haar banksaldo of haar invloed op de markt en in tal van particuliere huizen maar met haar goede bedoelingen. Wel moet zij zich bukken om vrouw en kind een arm te geven, wel heeft zij een bindmiddel nodig maar het kontakt komt tot stand. Door dat bindmiddel en dat is de poëzie.

Toch is er nog iets dat zich aan mijn speurende geest onttrekt: waarom vrije poëzie. Was Piggelmee dan alleen goed voor Van Nelle's thee? Zoekt benzine vrijere geesten die de bekoring van regelmatig terugkerende gelijke klanken versmaden?

Als dat al zo is dan heeft de reclame-afdeling van de betreffende oliemaat-

[p. 346]

schappij, die wij voortaan X willen noemen, toch heel wat rekwisieten uit het verleden geleend. Daar is allereerst wat ik de korte, vanwege de nadrukkelijkheid zo geliefde, domineesregel zou willen noemen. Men treft deze regel ook aan in veel postexperimentele poëzie, waar ze een andere herkomst heeft en de luchtigheid en vluchtigheid van alles suggereert. In ons gedicht vinden wij, al is benzine vluchtig genoeg, meer een pastorale nadrukkelijkheid. Een tweede eigenschap hangt in de zelfde sfeer. De onbekende dichter verkiest een plechtige, bijna geoliede toon. Hij scandeert zijn taal. Hij kiest archaïsche termen, die een moderne bouwvakarbeider zouden doen vloeken van vertedering. Het vers bestaat uit 4 coupletten, waarin het lot van de oliemaatschappij uit de doekjes wordt gedaan. In zo ver is het vers episch. In gewoon proza omgezet: na de oorlog klein opnieuw begonnen, over diverse panden in de stad verspreid, de groei niet tegen te houden, maar eindelijk is er dan het huis. De dichter heeft die regel als een vuistslag uit het vers laten wegspringen en vet laten drukken, onmiddellijk na het eerste couplet. Deze regel luidt: ‘En op een dag stond er een huis.’

Uit de moderne kunst kennen wij een zekere verwantschap met de primitieven. De archaïsche toon uit de volgende regels is dan ook volkomen op haar plaats: ‘te lang heeft het geduurd / aleer de werker de spade stak / en de opperman de stenen aandroeg’.

De lezer bevroedt reeds het ongeduld dat bij de opdrachtgevers tot de bouw van deze benzinekathedraal zich nauwelijks beheersen liet, want onmiddellijk volgt hierop: ‘Want sneller dan wij konden bouwen / groeide X.’

Het derde couplet volgt hier in zijn geheel: ‘Maar zie eindelijk kwam de man met de spade / En de man met de stenen. / En de man met het hout / En op een dag stond er een huis. / Een nieuw huis voor X. / Een vastberaden huis. / Met 250 hoge ramen / voor het uitzicht op de toekomst.’

Ik heb mij vergeefs afgevraagd, waar ik deze stijl eerder heb ontmoet. 't Moet lang geleden zijn. Een Indianenboek? of mijn Robinson Crusoë? Maar die was niet pathetisch. Nee, ik kan het nergens eerder ontmoet hebben. Dit is kunststof.

Nog even laat ik mij verleiden, de laatste regels over te schrijven. Zij zeggen, in heel hun synthetische simpelheid, het feest aan: ‘Voor ons en voor u en voor allen / die weten dat zij bij X / gastvrijheid tanken.’

Zo is het wel genoeg.

Allereerst stel ik vast dat deze vorm van quasi-dichterlijke reklame als een brand om zich heen grijpt. De grote magazijnen die de goede smaak verkopen, bedienen zich hoe langer hoe meer van deze taal die de slogan een priesterlijke wijding tracht te verlenen. Gelukkig is de tekst niet altijd zo vettig als in het hierboven gesignaleerde geval. De reclameman van Oliemaatschappij X zou ik schaamteloos en cynisch willen noemen. Een voorzichtiger mens zou het er minder dik opgelegd hebben.

[p. 347]

Dat een tekst als deze, nauwelijks opgemerkt, passeert en ongetwijfeld tot de verhoging van de omzet bijdraagt, bewijst dat de gekozen vorm efficiënt is. Men neemt deze regels als een passende en gelukkig gekozen informatie. Woorden zijn er alleen om iets te zeggen en om ze te gebruiken. 't Effekt is ongeveer zo: Ha, die X zit nou daar en daar; morgen bloemen sturen. Olie bevalt toch wel? Even hoofdboekhouder en chef garage vragen.’

Wat mij in deze tekst bovendien opvalt is hoezeer het residu - laten wij het maar bij technische termen houden - van christelijke en burgerlijke ethiek, hoezeer ook de preektoon en de gewijde zegging, die de meeste van onze predikanten goddank verlaten hebben, in dergelijk wanstaltig proza verderleeft en huishoudt. Het culmineert in ‘een vastberaden huis’, dat de gewiekste dichter tot rustpunt van het commercieel gemoed gemaakt heeft. Als dan de 250 hoge ramen (David telde zijn onderdanen en het werd hem ten val) blijken uit te zien op niet minder dan de toekomst, wordt de verbastering zo groot, dat men naar profeten als Jeremia gaat verlangen. De zelfde geveinsdheid spreekt uit de laatste regels, waar een deugd (gastvrijheid) in de pompen van benzinestations geschoven wordt. Maar de prijs staat vast. En ik maak mij sterk, dat geen berooiden ooit gastvrijheid zullen genieten in de benzinestations van X. X valt daarvoor ook niet in de termen. Daar hebben wij weer andere organisaties voor. Maar waarom hult X zich in dit gewaad? Hoe is de afdeling op deze tekst gekomen? Zo maar? Wel nee, hier steekt planning achter. Dit is de meest geschikte vorm, misschien niet in Engeland, maar wel in Holland.

Daarom laat mij deze vraag niet meer los: Hoe konden bepaalde vormen, die hun herkomst uit de christelijke traditie duidelijk verraden, zo verbasteren dat zij in de benzinepompen en de reclameafdeling van X konden belanden als bruikbaar materiaal? Waar schuilen deze verziekte vormen nog meer? Kultuurspreiding, dus overal? Dan heb ik maar een verzuchting: God beware ons.

Of lijd ik door een zekere gevoeligheid voor poëzie aan een bewustzijnsvernauwing? Laten wij nuchter zijn en ijlings een advokaat voor X aan het woord laten.

De advokaat meldt zich en zet de aanval tegelijk in op het interessantste punt, natuurlijk niet de olie maar de poëzie. Wie geeft ons het recht, de dichtkunst als ons eigen domein te beschouwen? Al zijn wij daar gespecialiseerd, we zijn er nog geen baas. De poëzie behoort allen. Ieder mag zich daar oefenen, ieder mag met die oefening zo ver gaan als hij wil. Geen enkele wetgever heeft ooit enig recht op een bepaalde regellengte aan enige kaste toegekend.

Ook behoeft niemand ooit in het rijk der poëzie origineel te zijn. Poëzie leeft minder van in- en uitvoer dan van doorvoer. 't Geldt trouwens van alle menselijke kennis. Citaat Pascal. 't Streven naar originaliteit is een vrij

[p. 348]

laat en bovendien decadent verschijnsel. Advokaats dochtertje zingt 's avonds voor haar vader haar belevenissen van die dag. Het is hem opgevallen dat de regels beperkt, door een zekere scandering, èn ongelijk zijn. Dit kind van vier is een beter vertegenwoordigster van de dichtkunst dan Holst, Achterberg of Andreus. Ja, zij is typischer voor het métier dan Vondel of Goethe. Poëzie is volkskunst, duizendvoudig in haar uitingen, al is zij ook dadelijk herkenbaar.

Zij is volkskunst, d.w.z. zij bedient alle lagen van het volk. Wat wonder dat een oliemaatschappij wier voornaamste produkt benzine is, waarmee zij zowel vliegtuigen, auto's als scooters en bromfietsen van brandstof voorziet, zich de hulp verschaft van een volkskunst bij uitnemendheid, het eenvoudige gedicht?

Maar is het - en dit argument weegt zwaarder dan alle vorige - de heren rechters niet opgevallen dat het gedicht-in-kwestie zo bescheiden, zo onopvallend is als gedicht. Dat het vers rijmloos is kan verklaard worden uit een verlangen om modern te zijn, mee te doen met de huidige dichtergeneratie. Maar evengoed om niet op te vallen, niet te schitteren bij de miljoenen die een gedicht alleen herkennen aan zijn rijmwoorden. Het is mijn kliënt in het geheel niet te doen om een extra puntje bij het volk dat met rijmen altijd te paaien is. Integendeel, zo er enige poëtische waarde schuilt in de goed gestelde annonce van mijn kliënt, dan ligt deze in de zaak zelf, in de innerlijke waarde in stede van de uiterlijke vorm.

De mededeling die mijn kliënt X alleen bestemd heeft voor zijn relaties, en dat zijn er vele, is gegoten in een waardige vorm en verdient om haar noblesse de sympathie niet alleen van degenen die het onmiddellijk aangaat, maar evenzeer van hen die deze aankondiging toevallig onder ogen krijgen zonder dat zij benzineverbruikers zijn.

Mijn kliënt acht zich persoonlijk, rechtspersoonlijk, beledigd en ziet alleen van een vervolging wegens smaadschrift af omdat hij zo hoog als 't vastberaden huis verheven is boven de minderwaardige aanval uit een zich meerderwanende hoek. Enzovoort.

Herleid tot zijn eenvoudigste vorm betekent deze verdediging een aanval op een apart stellen van de poëzie. Is de dichtvorm werkelijk heilig, apart van het profane proza? Heeft X toen hij zijn reuze annonce plaatste inderdaad de grens tussen het zakelijke en het onzakelijke maar door schoonheid geheiligde geschonden? Nogmaals 1 op de 1000 lezers zal die grensoverschrijding, zo het er een is, opgevallen zijn. Het gaat om de poëzie en niet om de olie. Maar zelfs dan, is X iets te verwijten?

Zoals zo vaak bij de onbelangrijkste zaken - over de poëtische waarde van de advertentie bestaat geen verschil van mening: die is nihil - springen de belangrijkste vragen naar voren. In de 19e eeuw hebben filosofen en kunstrechters het principe geformuleerd van de belangeloosheid van de kunst.

[p. 349]

Mijn duitse leraar placht, zo gauw hij aan zijn lievelingsdichters toekwam, dromerig en fel te spreken van het broodnodige overbodige.

De 20e eeuw keerde de zaak om. De literatuur ging zich bezig houden met vragen van politiek en levensbeschouwing: la litérature engagée. De kunstenaar kiest partij. Sommigen treden - maar dat is nog een stap verder - in dienst van boterfabrieken en sigarettenmerken. En waarom ook niet? Vroeger gaven vorsten opdrachten aan kunstenaars die in hun dienst stonden en in die dienst voor een karig jaargeld meesterwerken tot stand hebben gebracht. Meestal waren dit musici en schilders. Het woord leent zich daar moeilijker toe. Tonen zijn zo abstract dat een in opdracht geschreven symfonie of concert door de opdracht nauwelijks geraakt of gestoord wordt. Maar het woord is altijd al geëngageerd. Het is het meest gebruikte materiaal onder mensen, de cinderella bij uitnemendheid die onder de morsige kleding nooit haar adel verliest. Wat de literatuur doet is cinderella naar voren halen, de lompen vervangen door een passend gewaad en de prinses in eer herstellen.

Dat is een ceremonieel waarbij het hart van vreugde opspringt. Er hangt iets van eeuwige jeugd in de atmosfeer, wanneer een kleurloos woord begint te glanzen en plotseling staat in de rij van koningskinderen. Het heeft daar zelfs groter heerlijkheid door zijn grauwe herkomst. Het draagt immers de tekenen van de grandeur en misère de l'homme in zich, maar de grandeur heeft het laatste woord.

Natuurlijk is er poëzie in alle lagen en op alle hoogten. Niet alleen de poëzie der heel groten telt. Er is heel veel kleingoed. Er is zelfs - en dat is een farce die de grote poëzie uitnemend verdraagt - rijmelarij die, onmiddellijk naast de grote poëzie geplaatst, deze geen afbreuk doet.

Maar er is één kapitale zonde, één vergrijp dat moeilijk vergeven kan worden. Dat is wanneer men het omgekeerde doet van wat iedere taalridder aan Cinderella heeft voltrokken. Wanneer men woorden van een bepaalde herkomst onttrekt aan hun bestemming: Elk epigonisme hoort in deze hoek thuis. Evenzo de meeste slogans uit de wereld van de reklame. De kultuurspreiding gaat gepaard met een epidemie van taalverbastering. Wie geregeld de bespreking van grammofoonplaten in de daartoe georganiseerde bladen bijhoudt, weet van het brute geweld, de barre nonsens, de enorme slijtage, die deze beschouwingen met zich meebrengen.

Maar X heeft de maat doen overlopen. X heeft bij alle ondeugden nog één gevoegd, die al haar zusters overtreft, die van de hypokrisie.

Hypokrisie, een kwaad waartegen de catechismus al gefulmineerd heeft, is bijna ongrijpbaar.

De hypokriet weet zich naar buiten zo opvallend goed te gedragen, dat men een geur van heiligheid in de neus krijgt. Achter dit voortreffelijk gedragen mom verbergt de zondaar een totaal verschoven beeld, waarin onverschilligheid en hardheid domineren. In plaats van poëzie vindt men er balanscijfers en marktanalyse, sociale psychologie in dienst van de reklame. Altemaal

[p. 350]

zaken die het daglicht verdragen, maar nooit de zoetelijke schemer van deze advertentie.

De hypokriet die zich van de poëzie bedient, zet de klok terug. De taal, die onverwoestbaar mooi is, wordt weer tot assepoester en stort onnoemelijk veel tranen om haar verschrikkelijk lot.

Men vraagt zich af of ooit een groot dichter woorden, die zo lang in de as gedoken zijn geweest, zo lang misbruikt zijn, weer tot nieuw leven wekken kan.