Ontmoeting. Jaargang 14

[p. 40]

J.W. Veerman
De levensvervulling van een grauwe erwt

Er was eens een erwt, een doodgewone grauwe erwt, die wist dat hij het in zich had om iets te worden.

Nu is het niet zo bijzonder dat hij het in zich had, maar wel dat hij dat wist. Want terwijl eigenlijk alle grauwe erwten het in zich hebben zijn de meeste daar volkomen onwetend van, wat ook maar gelukkig is: meestal immers worden ze niet wat ze zouden kunnen worden en verdwijnen ze zonder meer de kookpan in. Salve!

Maar deze erwt wist het dan. Vanuit een tijd waarvan hij geen kennis kon hebben werkte er iets in hem, een verschijnen van stemmingen en beelden, nog vaag en ongevormd in het begin, waaraan hij toen hij nog jong was en pas uit de dop niet te veel aandacht had gegeven. Er was al zoveel wat zijn aandacht vroeg. Maar toen ze bij het ouder worden bleven komen en duidelijker werden en hem vertrouwd werden, was hij gaan vermoeden dat dit alles wat zich in hem wilde kenbaar maken met elkaar moest samenhangen, dat het moest beantwoorden aan een objectieve werkelijkheid buiten hem - en toch aan hem verbonden - die hij ‘het andere leven’ was gaan noemen. ‘Het andere leven’, daarin waren glans en ruimte en blauw en een allerlichtste en verrukkelijke beweging. Maar wonderlijk was dat hij nooit wist of dat geweest was of nog worden moest, en ook dat het met één keer niet uitgeput scheen te zijn, dat het meervoudig was alsof een rhythme van herhaling er een wezenskenmerk van was.

Wanneer de erwt een mens geweest was, zou hij zich misschien gevoeld hebben als iemand die stond tussen twee spiegels die aan elkaar evenwijdig waren, zodat hij naar voren en naar achteren zichzelf kon zien, in eindeloos keren en terugkeren steeds kleiner wordend naar beide kanten in de tijd. Maar voor de erwt was het nog anders, mysterieuzer en heerlijker, want niet zichzelf was het wat hij zag daar waar het beeld het helderst was, maar iets van een hogere orde waarin hijzelf aanwezig was, zijn betere ik misschien, een vrijere en lichtere vorm, waarin alle mogelijkheden waren vermenigvuldigd en waar gemaakt en weer vermenigvuldigd tot een glorievolle en gelukzalige volheid.

Werkelijk, hij wist dat hij het in zich had. En naarmate hij ouder werd en meer van de wereld begon te zien, ontdekte hij ook preciezer wat het in waarheid was wat hij worden kon: een plant met groene bladeren, met ranken die wiegden in de wind, met trossen van kleurige bloemen als vlinders, waaruit weer zaden konden groeien als hijzelf om een nieuwe reeks te beginnen. Maar van dat alles waren de bloemen het heerlijkst, het scheen hem toe, dat juist zij de zuivere uitdrukking waren van het beste wat er

[p. 41]

in hem was. En bij dat alles wist hij niet dat er anders over hem besloten was, dat zijn leven niet in schoonheid maar in nuttigheid zijn doel zou vinden en dat hij gewoon bestemd was om door de mensen gegeten te worden. Salve!

Toen het zover was stond hij in de schaal op tafel als een eenzaam wanhopige tussen wie zijn broeders en vrienden zouden moeten zijn. Dit was dus het einde van alles wat hij zich gedroomd had! Hij kon het niet verwerken. Hij voelde zich verbitterd, vernederd, tot onwaarde gedoemd. En ook de laatste troost werd hem nog onthouden. ‘Wat zijn dat voor erwten?’ vroeg een kinderstem. ‘Dat zijn grauwe erwten,’ zei de moeder, ‘en die eten we met spekvet.’ ‘Ik lust geen spekvet,’ zei het kind, ‘en ik lust ook geen grauwe erwten.’ ‘Je moet ze toch eten,’ zei de moeder, ‘het is voor je bestwil.’ Meteen nam ze een lepel en begon op te scheppen, terwijl het kind half-huilend protesteerde. De erwt vloekte in zichzelf op het kind en op de moeder. Gegeten te worden was al een vernedering, maar gegeten te worden met tegenzin en om bestwil was erger dan dat, een eerloos vonnis, een vernedering in de vernedering. Hij wenste dat hij vergif zou mogen zijn voor wie hem tussen de tanden kreeg, maar hij wist dat dat niet gebeuren zou en dat hij tegen eigen wil en dank tot bestwil zou dienen. Daarom rolde hij zich, toen hij opgeschept zou worden, weer van de lepel af en terug op de schaal. Zo ontkwam hij voor een zekere tijd aan het lot dat hem wachtte. Met zijn soortgenoten werd hij op de kelderplank gezet, naast de aardappels en het spekvet die overgebleven waren.

Dat hij bij zijn mede-erwten weinig begrip zou vinden voor wat hem kwelde wist hij al. Ze wisten helemaal niet waarover hij sprak, ze haalden hun schouders op toen hij zijn beklag deed over wat hun toescheen een volkomen natuurlijke gang van zaken te zijn. Ze hadden zelf nooit anders gedacht en verwacht. Tenslotte keerden ze zich zelfs met ergernis en wrevel van hem af, die zo hooghartig meende beter te zijn en een hogere bestemming te hebben dan voor hen allen goed genoeg was. Maar het was geen hooghartigheid die de erwt dreef, het was alleen dat hij mogelijkheden had gezien die de anderen niet kenden, waarvan ze nooit hadden gedroomd. Daarna, nadat hij een tijdlang somber en wanhopig gezwegen had, sprak de erwt een van de aardappels aan, die er vriendelijk en zachtmoedig uitzagen. ‘Is het niet verschrikkelijk, hier te staan wachten met geen ander uitzicht dan de voltrekking van een schandelijk vonnis: ongewaardeerd gegeten te worden voor een onaangename zaak. En dat na alles wat ik geweest ben en had kunnen worden!’

Maar de aardappel antwoordde, hoewel hij nauwelijks wist wat de erwt geweest was of had kunnen worden: ‘Wel broeder, ik heb je geruime tijd gadegeslagen, zowel op tafel als hier op de plank, en ik geloof dat ik wel weet waaraan het je schort. Het is dat je niet bereid bent tot het offer. En dat terwijl juist in het offer ons leven zijn zin dient te vinden.’

[p. 42]

‘Wat is dat, het offer?’ vroeg de erwt.

‘Het offer,’ zei de aardappel, ‘dat is het afstand doen van datgene waar het hart naar trekt, van de schone schijn en van de ijdelheden des levens. Het offer, dat is voor ons: ons geven om gegeten te worden. Alleen langs die weg komt ons leven tot rust en volkomenheid. Gegeten te worden, daarvoor zijn wij, dat dient ons een goede zaak te zijn, de hoogste vervulling van ons leven. Alleen daarin zullen wij voldoening vinden en blijdschap. En ook beloning.’

‘Beloning,’ zei de erwt, ‘wordt een offer dan beloond?’

‘Ja zeker,’ zei de aardappel, ‘kijk maar eens naar mij: Hier lig ik, die eens onder de grond zat, ver van het licht en besmeurd met klei, hier lig ik, blank en kruimig en op de tafel sta ik met ere. Is dat geen beloning op zichzelf?’

‘Je kletst,’ zei de erwt, ‘en je motieven zijn vals. Ik ken een schoonheid die schijn noch ijdelheid is, waaraan niets is wat niet heerlijk is en goed. Waarom zou ik die bereidwillig moeten laten voor een lot, zo twijfelachtig als wat me nu overkomt. Jij verblijdt je er ook niet over dat je gegeten zult worden en nuttig zult zijn, maar je verheugt je over de uiterlijke winst die je daarin vindt en die je zo minzaam de beloning noemt voor je goede daad. En vertel mij dan maar eens waar mijn beloning zal zijn. Voor mij is er immers niets dan verlies? Want ik mag grauw en onaantrekkelijk zijn, maar ik had kunnen uitgroeien, ik had kunnen bloeien met vlinderlichte bloemen, ik had onder het blauw van de hemel kunnen wiegen op de wind, ik had tot een veelheid kunnen worden langs wegen van verrukking en mysterie. In plaats daarvan zal ik nu gegeten worden om bestwil. Alle wegen zijn dicht, ik kan niet meer terug, ik kan zelfs niet weigeren om verder te gaan op deze weg. Vervloekt mogen ze zijn, allen die me dit hebben aangedaan.’

‘Maar,’ zei de aardappel wat aarzelend tegenover zoveel heftigheid, ‘maar kijk dan toch eens naar mij: Ik had immers ook tot een veelheid kunnen worden? Maar was ik daarmee beter af geweest? Zou ik er vreugde of verrukking in gevonden hebben? Nee, mijn breeder, ik heb mijn geest ervan afgewend, ik heb voldoening gevonden in nederig en nuttig zijn, zoals jij ook zou moeten doen, want daarin ben ik gelukkig geworden en niet in uitbreiding en vermenigvuldiging.’ ‘En waar is dan het offer?’ vroeg de erwt, maar aardappel gaf er geen antwoord op en ging door: ‘En dan nog, waartoe zouden jij en ik ons anders vermenigvuldigen dan om alsnog in de tweede generatie gegeten te worden?’

‘Je liegt,’ snauwde de erwt, ‘en je bent gruwelijk zelfvoldaan. Je hebt niets opgegeven dat je iets waard was en je meent dat je er bent. En je bent er ook, ja, je hebt het bereikt en verder zul je nooit komen, nog niet in je gedachten. Maar ik weet dat er een ander doel voor ons moet zijn dan alleen maar gegeten te worden. Dat wij er zijn om te bloeien en niet anders-

[p. 43]

om. En wat die vermenigvuldiging van jou betreft, laat me niet lachen! Is dat soms vergelijkbaar met bloeien, uit te spruiten in het donker op een plompe en onmiddellijke manier? Ik zou me schamen als ik niets beters kon!’ Daarop zweeg de aardappel, gekwetst, want hij was te goeder trouw geweest en hij wist dat ook hij zou kunnen bloeien, maar het was hem niet zo eigen en hij zag er geen heil in. Zijn wereld was nu eenmaal een andere dan die van de erwt en hij had inderdaad binnen die wereld het hoogste bereikt wat hij zich gewenst had.

Maar de erwt had meer geëist en minder gekregen. Heel de nacht was hij daarmee bezig. De bitterheid was nu geweken en hij probeerde de zin ervan te zien, maar het gelukte hem niet. Pas tegen de morgen viel hij in slaap en laat werd hij wakker, toen het morgenlicht allang door de kieren van de kelderdeur naar binnen gedrongen was. Het eerste wat hij zag was het spekvet, dat hem gestold en bot stond aan te gapen. Hij wendde er zich van af, want het was te dom om er een woord aan te wijden. Hij voelde zich moe en verdrietig, hij riep de aardappel weer aan en verontschuldigde zich: ‘Ik heb gisteren dingen gezegd, die ik niet had moeten zeggen, maar ik was buiten mezelf, ik hoop dat je het me niet kwalijk wilt nemen.’ De aardappel droeg hem geen kwaad hart toe. ‘Ach,’ zei hij, ‘ik kan je niet begrijpen, maar ik zie dat je het er bijzonder moeilijk mee hebt. En waar ik je niet kan helpen, daar wil ik je wel alle sterkte toewensen. Voor mij is dit een blijde dag. Probeer je te schikken, want de dingen zijn zoals ze moeten zijn.’ ‘Ja,’ zei de erwt, ‘maar moet mijn leven dan zó onvervuld blijven?’ En in radeloosheid zweeg hij, in radeloosheid ook en zonder nog iets te zeggen tegen de aardappel liet hij zich later meenemen om opgediend te worden voor de tweede maal.

Nu stond hij weer in de schaal op tafel, in zijn opstandigheid gespannen tot het uiterste en niet wetend hoe dicht hij bij de uitkomst was. Want daar, op hetzelfde moment dat hij weer razen wilde en vloeken, overviel hem plotseling op vreemde wijze het besef, hoe nutteloos dat was en hoe machteloos zijn verzet. En het was of hij opeens met een anders ogen zichzelf zag liggen, tot niets meer in staat dan tot ondergaan van wat over hem kwam. Daar brak door zijn radeloosheid de verbazing heen, dat dit hem aangedaan kon worden en dat de dingen zózeer onafwendbaar konden zijn. En hij zag dat hij geheel overwonnen was door iets dat sterker was dan hij en hij schikte zich ernaar.

En vandaar af, in de korte tijd die hem nog gelaten was, liep zijn geest in snelle sprongen het pad naar boven en het werd hem ruimer, alsof zijn hart tot boven de wolken geheven werd en hij zag de dingen die hij tot nu toe niet gezien had: dat het niet ging om hem alleen. Wat hij gezocht had was de heerlijkheid geweest van eigen bloei, maar het ging niet alleen om hem en om zijn bloei. Zoals hij hier op de schaal was met velen -

[p. 44]

niet om enig offer dat hij gebracht had of had moeten brengen, maar eenvoudig omdat dit zijn bestemming was - zo was hij ook in zijn soort en zijn geslacht met velen. En hij zag dat zij allen, allen die voor hem waren en die na hem zouden zijn, door alle tijden heen de gang der mensen begeleidden. Velen van hen, de meesten, bogen daarbij af naar het pad der mensen om hun tot voedsel te dienen. Maar altijd waren er anderen geweest, weinigen, die doorgegaan waren door de tijd. Het was hem nu of hij ze komen zag van achter zich en gaan zag voor zich uit en hij voelde hoe hij opgenomen was in dit machtig geheel van afbuigen en verder gaan, hoe hij hier was op de schaal, maar hoe ook iets van hem in zijn soort al verder snelde. En hij zag weer de herhaling van het beeld in de spiegel, niet van hemzelf nu, maar toch aan hem verbonden, verder en verder weg zich aftekenend in wisseling van licht en donker, van verstilling en opglanzen, totdat de laatste lopers de fakkel van hun bloesem de Heer in handen zouden dragen bij zijn komst.

Toen de erwt dat gezien had, had hij vrede met zijn lot. En gewillig en verzoend liet hij zich opscheppen om gegeten te worden voor bestwil.