Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 163]

Het sexuele was weer op het programma
Ev. Grolle

Prof. Hugo Visscher (toen bijna 80) zei mij eens: ‘Het gaat in het menselijke leven om tweeërlei: om het religieuze en... het sexuele’.

Het is een wat apodictische uitspraak, maar toch zit er veel waarheid in en misschien moet men bijna 80 geworden zijn om haar geheel te kunnen onderschrijven. Hoe het ook zij. Het toneel uit de week, dat ik dit schrijf, heeft zich weer eens voor de zoveelste maal met één van de twee beziggehouden.

Het Rotterdams Toneel kwam n.l. met Anouihls ‘De Wals der Toreadors’ en de Nederlandse Comodie met ‘Aparte Tafels’ van Terence Rattigan. Voor deze Rattigan ditmaal de erepalm; voor Anouihl een knipoog.

U hebt begrepen dat beide toneelschrijvers het sexuele gekozen hebben (het religieuze is voorshands nog zo'n uitzondering, dat het zeker niet tweemaal in één week aan bod komt), en natuurlijk het abnormaal sexuele (het normale is nog steeds niet interessant genoeg om er zich mee bezig te houden).

Anouihl heeft zich weer eens in de Don Juan verdiept; een thema dat hem uitermate fascineert. In zijn ‘Ornifle’ werkte hij het speels, poëtisch uit; in deze ‘Wals der Toreadors’ echter zet hij een tragische klucht op poten. Hij doet dit met een vaardigheid, die de geboren toneelschrijver verraadt, maar dit is helaas niet voldoende. Zelfs zijn gloeiendste vereerders konden ditmaal zijn capriolen niet bijhouden. Het werd een banaal, realistisch geval, waarvan alleen gezegd kon worden, dat het goed in elkaar zat en dat het aanleiding gaf tot briljant toneelspel. Maar nogmaals: dit is niet voldoende.

Op het toneel wil men nu eenmaal mensen zien en niet door een auteur (al is het nog zo'n gewiekste) in elkaar geflanste creaturen, die enkele menselijke ondeugden in een groteske vergroting vertonen. Met verbazing moest ik meermalen constateren: Anouihl maakt er een circus van.

Hij springt hier met zijn mensen om, alsof het stomme, onmondige wezens zijn; stort hen in de meest onmogelijke situaties en laat hen op een psychologisch allerdwaaste manier reageren. Dit alles heeft niets menselijks meer, terwijl het nota bene om zo'n menselijke zaak als juist de liefde gaat. Maar ja, dat gaat zo, als men het probleem van de echtelijke afkeer pasklaar maakt voor een klucht, zij het ook een tragische. Zo'n onderwerp leent zich nu eenmaal niet voor een klucht. Dat speelt zelfs een Anouihl niet klaar. Want mocht men aanvankelijk menen, dat generaal Léon, die aan het eind der negentiger jaren zo dapper tegen de Arabieren gevochten had, alleen maar een frivole Don Juan was, reeds heel spoedig ontdekt men, dat dit Donjuanisme een bitter begeleidingsverschijnsel heeft: de echtelijke afkeer.

De generaal, die aan zijn tafel zit te schrijven, wordt telkens opgeschrikt

[p. 164]

Bob de Lange als generaal Léon en Lia Dorana als mejuffrouw De Sainte-Euverte in Anouihs tragische klucht ‘De wak van de Toreadors’.

[p. 165]

door de verwijtende stem van zijn vrouw uit de slaapkamer: ‘Léon, wat voer je uit? Zit je weer aan de rokken te denken?’...

Hoe grappig dit ook moge klinken, het is treffend juist vermoed, want Léon doet nooit iets anders dan aan rokken denken. Hij is een tot een automaat geworden Don Juan, of medisch uitgedrukt: hij lijdt aan satyriasis. Hij denkt altijd heel praktisch aan de rokken door bekoorlijk dienstpersoneel in huis te nemen, maar soms ook onpraktisch, soms droomt hij en dan denkt hij aan mejuffrouw De Sainte-Euverte, het lieve, prille meisje, dat hij nu 17 jaar geleden op het cadettenbal te Seaumur onder de tonen van de ‘Wals der Toreadors’ ten dans leidde. Juffertje Euverte kan hij nooit vergeten. Zij was zijn enige onpraktische liefde. Maar zij kan hem ook niet vergeten, want plotseling staat zij daar. Stralend, triomfantelijk. Na 17 jaren komt zij de buit binnenhalen. Zij zwaait met in handen gekregen brieven, die de vrouw van de generaal aan haar dokter heeft geschreven: liefdesbrieven. Nu kan de generaal gaan scheiden. Nu kan een romance tot werkelijkheid worden.

Zover komt het echter niet, of liever: zover laat Anouihl het niet komen, want hij heeft voor deze avond een klucht beloofd en daar houdt hij zich aan. Bij een klucht van dit soort behoren behalve afgeluisterde gesprekken ook mislukte zelfmoordplannen en een bitter gesprek tussen de beide echtelieden, terwijl ondertussen het trouwe juffertje Euverte haar hart verpandt aan de secretaris van de generaal, die - en dat komt de pastoor van het dorp even vertellen - de zoon van de generaal blijkt te zijn. Een Don Juan heeft altijd ergens wel een zoon en daarom is hij zo'n geknipte toneelfiguur, heeft Anouihl (ook blijkens zijn Ornifle) ontdekt.

De generaal besluit het stuk door een nieuw amouretje te beginnen met een nieuwe dienstbode en mevrouw blijft doorgaan met te roepen: ‘Léon, wat voer je uit!’...

Nu kan men zeggen wat men wil van dit rare geval, waarin de gekste situaties het publiek worden voorgezet, maar niet ontkend kan worden, dat Anouihl een onderhoudend (grotesk) portret heeft opgehangen van het Victorianisme in Frankrijk. Daarom voor hem vanavond een knipoog.

De erepalm is echter voor Terence Rattigan. Deze zorgde voor ernstig psychologisch verantwoord toneel. Ook op een handige manier in elkaar gezet, maar toch psychologisch verantwoord en daarom met echte mensen en niet met circusfiguren.

Onder een verzamelnaam ‘Aparte Tafels’ brengt hij twee korte stukjes: ‘Tafel bij het raam’ en ‘Tafel zeven’; zich beide afspelende in hetzelfde Engelse pensionnetje, waar de society rust van de vermoeienissen van een welbesteed leven. ‘Tafel bij het raam’ stelt het sadisme aan de orde; ‘Tafel zeven’ een geval van een seniel zedendelict. Allebei voorkomende aberraties.

‘Tafel bij het raam’ geeft de ontmoeting weer na een achttal jaren van een gescheiden echtpaar, dat wegens wreedheid uit elkaar is gegaan. De man was de beschuldigde partij (hij is een ruwe bast), maar de vrouw

[p. 166]

gaat ook niet vrij uit (zij is verwend en egoïstisch). Thans is hij aan de drank geraakt en zij aan de verdovende middelen; maar beiden zijn zij eenzame, ongelukkige mensen, van wie ten volle geldt het aloude: ‘bij mekaar deugen ze niet; maar van mekaar meugen ze niet’. Als zij elkaar ontmoeten, begint het lieve leventje weer van voren af aan, maar toch hebben zij elkander nodig. Met zeer eenvoudige middelen, maar niettemin scherp en verantwoord gezien weet Rattigan dit duidelijk te maken.

‘Tafel zeven’ vertelt het verhaal van ‘major’ Pollock, die helemaal geen major is, maar 1e luitenant en zich alleen maar voor gepensioneerd major uitgeeft om wat meer te lijken.

Een in wezen goedig oud mannetje, dat altijd bang is geweest voor het leven, voor de mensen en vooral voor de vrouw en die nu op zijn oude dag in het donker van de bioscoop avances tracht te maken tot naast hem zittende dames.

Zijn ontmaskering in het pensionnetje dreigt katastrofaal te worden, vooral voor de 33-jarige zenuwpatiënte-oude vrijster Sibyl Railton, die even eenzaam en vreemd staat in het leven. De oude ‘major’ en de oude vrijster vinden elkaar in eenzelfde levenslot; zij zijn nu eenmaal zo en kunnen juist daarom iets voor elkander zijn.

Het is met een wijze menselijke kijk, dat Rattigan deze eenzamen beschouwd en begrepen heeft. Indien hij voor een teerdere uitwerking en een betere sfeer had gezorgd en niet zozeer op de smaak van het publiek had gespeculeerd, had zijn werk Schnitzleriaanse trekken aangenomen. Nu was het populair opgediend, maar niettemin van grotere waarde, dan men gezien dit kader zou vermoeden.

In ieder geval heeft Rattigan in deze stukjes mensen weten uit te beelden en dit is toch wel de hoogste lof, die men een toneelschrijver kan toezwaaien.

Ja, het sexuele is weer ruimschoots op het programma geweest: bij Anouihl de satyriasis en de echtelijke afkeer; bij Rattigan het sadisme en het infantilisme. Havelock Ellis zou zich in zijn handen gewreven hebben.