Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 110]

Driekoningenavond
Ev. Grolle

‘If music be the food of love’. - Kunt u zich een Driekoningenavond indenken zonder muziek en liefde? Shakespeare kon het niet. In zijn dagen was Driekoningenavond de vrolijkste van heel het jaar. Het was de twaalfde avond na Kerstmis en zijn stuk voor zo'n gelegenheid nu een 357 jaar geleden, waar hij maar geen naam voor wist en het daarom maar kortweg ‘Twelfth Night’ noemde ‘or: What you will’, is in onze toneeltraditie onder de naam Driekoningenavond blijven voortleven.

Muziek en liefde werden op zo'n avond hoog gevierd en zo stemt Shakespeare zijn stuk met de eerste regel reeds dadelijk op dit thema: ‘If music be the food of love’, - zo muziek de liefde voedt, speel voort... Speels zal dit thema zich voortzetten als een canon, die wordt overgenomen door de ene scene van de andere, door het ene bedrijf van het andere, door de ene acteur van de andere. In een tuimelende polyfonie, met tal van variaties, maar steeds het ene en zelfde thema: liefde en muziek. Driekoningenavond is getoonzet toneel. Nog één stap verder en de opera buffa is geboren. Men moet veelzijdig zijn als Shakespeare om nimmer en onder geen enkele omstandigheid te vergeten, dat muziek niet altijd vrolijk hoeft te zijn en liefde niet altijd louter vreugde. Aan het einde van de avond zal de nar het stuk besluiten met het stereotiep refrein: ‘For the rain it raineth every day’.

Voor wie goed toeluistert is dit stuk Shakespeares ‘Singing in the rain’. Malvolio is daar om te bewijzen, dat niet iedere liefde op haar pootjes terecht komt en Orsino is daar om aan te tonen, dat een liefde, die nog heel geen schipbreuk heeft geleden, toch kan lijden aan een innerlijke, smartelijke onzekerheid, aan een verlangen, dat bij tijden aan de zwartste zwartgalligheid ten prooi is.

En de verwikkelingen rond de travesti van Viola zijn daar om de perikelen der liefde breed uit te meten. Maar wat doet dit alles? De wereld bestaat al, zo oud als zij is, bij regen en wind. ‘But that's all one, our play is done and we'll strive to please you every day’, zingt de nar tot besluit.

Laat ons van narren wijsheid leren.

De literaire geesten uit Shakespeares dagen moeten zich bij de voortgang van dit stuk wel bij de kop gegrepen hebben. Het begon zo literair, zo volkomen volgens de regels: een jongedame, van adellijken bloede, schoon van aanzien, tong en leest, ontkomt aan een schipbreuk op het Illyrische strand. Viola is haar naam en reeds bij zulk een naam voelt men zich op bekend terrein. De hertog van het land, de hooggeplaatste, luisterende naar de klassiek vertrouwde naam Orsino, heeft zich verliefd in de treurende gravin Olivia. Hoe gaarne zal de aangespoelde Viola zich in haar dienst begeven: Olivia toch treurt om haar overleden vader en broer en

[p. 111]

De plaaggeesten van hofmeester Malvolio uit Shakespeares Driekoningenavond bij de Haagsche Comedie.
(foto Nico Naeff)

[p. 112]

Viola treurt om haar verdronken gewaande broer Sebastiaan. Helaas echter, Olivia laat niemand tot zich toe. Maar nu zal Viola vermomd als jongeman zich melden bij Orsino om zo via deze hertog zich toegang te verwerven tot de treurende Olivia, die zij zich reeds naar het hart verwant weet. Wat kan naar klassieke maatstaf nu nog de komende idylle in de weg staan? Viola zal zich in eeuwige trouw verbinden aan Orsino (het verbond van Viooltje en de Beer is reeds zeer oud) en Olivia zal hart en hand wegschenken aan de tot het leven weergekeerde en uit de golven opgedoken edele Sebastiaan. Natuurlijk, dit zal volgens klassiek recept de afloop moeten zijn. Zo was het reeds sinds Homerus' tijden. Wat kan daar nu nog tussenkomen? Wat?... Natuurlijk de nar, die Shakespeare heet en die niet kan nalaten de onverwachte wijsheid van het leven zelf aan zijn toeschouwers te leren.

Telkens doorkruist hij de klassieke voortgang der idylle met de onverwachte wendingen van het echte leven.

Reeds begeeft Viola zich op weg om zich in jongenspak te steken en planmatig aan de slag te gaan, als jonker Tobias, Olivia's oom, en jonker Andries, haar stille aanbidder en Tobias' kameraad, ten tonele verschijnen. Zij zijn van die losbollige drinkebroers, die doen (terwijl iedereen toch weet, dat het leven uit vier elementen bestaat), alsof het enkel in eten en drinken bestaat en in drinken nog het meest. Het zijn vreemde vogels in het land der klassieke idylle. Zij horen er helemaal niet thuis, maar toch stopt Shakespeare hen erin. ‘Hij sleept ze er met de haren bij’, roept menig litterator. ‘Zij hebben niets te maken met de voortgang van het stuk’. Maar toch zijn ze er. Op Driekoningenavond kunnen zij het niet laten van de partij te zijn. Zij nemen het thema ‘muziek en liefde’ op hun mallotige manier over en zingen het canondeuntje voort. De nar komt hen gezelschap houden en daar breekt merry old England in alle onbehouwen vreugde los aan het strand van Illyrië.

Middelerwijl heeft Viola zich verkleed en aan hertog Orsino gepresenteerd. De eervolle opdracht geldt een bezoek aan de aanbeden Olivia. De idylle zal toch voortgang hebben. Maar wat is dit? Een nieuw obstakel. Daar komt hofmeester Malvolio aangestapt. Die hoort nu helemaal niet in Illyrië, want hij is een puritein. Dat ziet men wel aan zijn staat: fier en deftig van houding en deugdzaam van aard. Maar ook Malvolio moet het Driekoningenavonddeuntje meezingen: muziek en liefde. Daarvoor zorgen de jonkers en de vrolijke kamenier Maria wel. Met een listig briefje suggereren zij, dat gravin Olivia, hun aller treurende meesteres, op haar statige hofmeester verliefd is. Malvolio trapt in zijn eigendunk er meteen in en denkt dat Olivia werkelijk aan hem dit briefje schreef.

O kronkelpaden der liefde, hoe zal men ooit de rechte weg naar de klassieke oplossing kunnen vinden, want inmiddels is Sebastiaan aan land gestapt. Sprekend zijn zuster Viola, ons allen nu slechts bekend als de innemende dienaar Cesario van hertog Orsino. Verwisseling kan niet uitblijven. Viola is verliefd op Orsino; Orsino op Olivia en Olivia op

[p. 113]

Cesario/Viola, die nu ook naar de naam Sebastiaan schijnt te luisteren. Jonker Andries is verliefd op Olivia evenals hofmeester Malvolio; terwijl jonker Tobias door kamenier Maria wordt bemind, als hij maar niet zo verschrikkelijk dronk. Zij allen zingen het deuntje van de avond op eigen wijze, met hoog daarboven uit in orakeltaal de stem van de nar, die de toon aangeeft.

O, als men toch in deze algehele verwarring de vaste grond van het klassiek Illyrie onder de voeten had. Waarlijk men kan nog met groter zekerheid als schipbreukeling een speelbal zijn der woedende golven, dan in deze heksenketel aan land gaan. Terwijl de niets vermoedende Sebastiaan reeds door een priester in het geheim met Olivia in de echt verbonden is en Malvolio door zijn plaaggeesten in een donkere kerker voor de gek gehouden wordt; terwijl Orsino nog dingt naar Olivia's hand en Viola nog smacht naar Orsino's omhelzing is het einde van Driekoningenavond daar: Viola herkent Sebastiaan en werpt haar vermomming af; Malvolio ontdekt, dat het briefje, waarop hij al zijn hoop vestigde, een lelijke grap is van de jonkers en Orsino komt er achter, dat de lieftallige Viola toch verre te verkiezen is boven de treurende Olivia, die niet meer treurt, omdat zij toch haar Sebastiaan reeds heeft. Dan is het ogenblik aangebroken, waarop de nar zijn lied van de regen kan aanheffen. Maar voor het zover is, komen jonker Tobias en kamenier Maria, die elkander eindelijk schijnen gevonden te hebben, als derde liefdespaar zich bij de anderen voegen. Ik lees daarvan niets bij Shakespeare, maar Cees Laseur heeft dit vrij naar Shakespeare er maar bij gedaan en dit was zo geheel in de geest van ‘Driekoningenavond’, dat iedereen er vrede mee kon hebben. Waarmee ik maar zeggen wil, dat die regie van Cees Laseur, waarin hij de Haagsche Comedie ‘Driekoningenavond’ ten tonele liet brengen, opperbest was. Heus, men wist niet meer wat van Laseur en wat van Shakespeare was en dat is toch de hoogste lof, die men een regisseur kan geven: niet meer te weten, waar de door de auteur geschreven tekst ophoudt en de door de regisseur in beeld gebrachte tekst begint.

Trouwens: Driekoningenavond is getoonzet toneel. Om precies te weten, wat dit betekent, moet u de verrukkelijke muziek horen, die Jurriaan Andriessen hierbij schreef. En om te weten, welk een betoverend schouwspel Driekoningenavond in werkelijkheid kan zijn, moet u de verrassende décors en de oogverrukkende kostuums van Harry Wich met eigen ogen gezien hebben.

Het regende op Nieuwjaarsdag, toen de Haagsche Comedie Driekoningenavond in première bracht, maar wat deed dat er toe, want muziek en liefde trekken zich niets daarvan aan, ook al zou het iedere dag regenen.