Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 86]

Lezerspelgrimage
C. Rijnsdorp

Boven Jan

Soms moet men glimlachen om de contrastwerking tussen hiëratische discipelfiguren met namen als Petrus, Johannes, Jacobus, Andreas, Philippus, Bartholomeus, Mattheus, Thomas en Simon de Zeloot, en hun Hollandse equivalenten Piet, Jan, Jaap, Dries, Flip, Bart, Thijs, Tom en Sijmen. Vooral wij ouderen zien in onze herinnering de discipelen hun Meester omstuwen in decoratieve kledij, stijlvol gebarend in een romantisch landschap van golvende heuvels achter graanvelden of in hoven met enorm uitgegroeide bomen. Ook de taal die zij spreken is ongewoon en plechtig: gijlieden, dezulken, geenszins, een iegelijk. Maar als de school uitgaat vliegt Jaap Sijmen in de haren; Jan, Flip, Thijs en Tom werken hun vocabulaire van schuttingwoorden bij; Piet zet er een sukkeldrafje in, terwijl Bart en Dries aan een wagen gaan hangen.

Ook de volwassen dragers van discipelnamen zijn ‘zeer aards en ons zeer verwant’. Bart gaat met Bep, Jan met Marie en tussen Thijs en Martje raakt het af. In officiele stukken en bij plechtige gelegenheden blijft het contact met Nieuw en Oud Testament bewaard, maar Abraham wordt met een nadrukkelijk ‘Bràm!’ gefeliciteerd.‘Bram, jongen, je weet er alles van’. Bram ontkent het niet en zegt bovendien nog dank je wel. Die roepnamen brengen ons precies aan de tegenpool van de barokke of romantische verhevenheid van het Bijbelgebeuren, in de realiteit van het kleine leven en van de individualiteit op laag niveau: schele Jaap, kouwelijke Dries, lange Thijs, dronken Tom.

Met Jan komt er nog iets bij. Petrus mag een hele Piet zijn, maar Jan vertegenwoordigt alleman. Bovendien heb je Jan en je hebt Jèn. Jen is de Amsterdamse variëteit. ‘Maak geen jèn’ betekent: maak nu geen Jan Klaassen, geen (zelfs geen poppen-) theater. Alle aanstalten die Jèn maakt om boven zichzelf uit te grijpen, zich als martelaar of wreker aan te stellen, kortom om een soort Johannes te worden, decoratief te gaan gebaren en theaterdécor om zich heen te verlangen (waartoe het bestaande huiskamerdécor eventueel hardhandig moet worden opgeruimd) worden in de kiem gesmoord door een beroep op de afkorting van zijn naam. Omgekeerd doet de zich beknot voelende Jan onbewust een beroep op zijn volledige menselijkheid, die officieel met Johannes is aangeduid. Want die zo gemoedelijk klinkende afkortingen zijn werkelijke machten van het milieu om de individu binnen zijn begrenzingen te houden.

Lang vóór Nietzsche heeft de volksmond al de Uebermensch uitgevonden. Jan en Jèn moeten overwonnen worden. Hun doel ligt bóven Jan. Want ook deze ‘werrelt, die zo dwerrelt’ maakt jèn en geen klein beetje. De internationale politiek is allesbehalve een poppentheater. De wereld is niet te bedaren met een kalmerend en sussend beroep. Ze heeft geen roep-

[p. 87]

naam, ze is trouwens niet eens aanspreekbaar, want alle diplomaten en machthebbers houden niet op tegen elkaar te zeggen dat ze geen jèn mogen maken. Dit maakt de jèn des te groter. Nee, Jan voelt zich bedreigd. Alleen bóven Jan is het veilig. Hier wordt Jan een begrip uit de volksfilosofie.

Met jèn is dat nog niet het geval; jèn ligt vrijwel in de sfeer van het concrete. De houding tegenover jèn is afwijzend: men wordt verzocht géén jèn te maken. Maar wie zegt ‘boven Jan’ heeft iets positiefs gesteld. Hij heeft ‘Jan’ uitgebreid tot een begrip en het meteen begrensd door datgene wat Jan te boven gaat. Toch heeft er geen depersonificatie plaatsgevonden: Jan is niet ontjand, integendeel, hij is een Bovenjan geworden. Tevens is hij Jan gebleven en niet teruggekeerd tot de evangelische oorsprong van zijn naam.

Jan is de burgerlijke, vaak klein-burgerlijke mens. Zijn oorsprong, zeggen de handboeken, ligt in de middeleeuwen. Het dagelijks brood is zijn voornaamste zorg. Handel en bedrijf vormen zijn hoofdbezigheden. Jan berekent alle dingen op hun nuttigheidswaarde. Hij lijdt aan dieptevrees en doet tegenover de demonie van het leven liefst een oogje dicht. Jan is als de dood voor enthousiasme en dweperij, ook al is hij orthodox. Kunst is raar of vervelend, overbodig en in ieder geval verdacht. De bestaande orde mag niet worden aangetast. In moeilijke tijden klampt hij zich vast aan zijn lijfblad of aan Eden, Eisenhower, Mollet of hoe de mannen van de dag, die voor zijn veiligheid moeten zorgen, mogen heten. Was hij maar boven jan, uitgetild boven zichzelf in beschutting en veiligheid, maar toch onveranderd Jan. Zat hij maar op een veilige plaats in de wereld, met genoeg geld en goederen om de toekomst zonder vrees onder de ogen te kunnen zien.

Boven Jan is: de rijke dwaas op de avond vóór diens dood. Jan is alleman, dus behoor ik er ook bij. Dat ik niet rijk ben, stelt mij in de gelegenheid mijzelf een àrme dwaas te noemen, op het voetspoor van Gezelle. Leer mij hoe dat ik bidden moet, leid mij terug tot de evangelische oorsprong van de namen die onder ons gemeengoed zijn. Niet tot hieratisch verstijfde figuren in barokke of romantische landschappen, maar tot het werkelijke discipelschap. Zeg me: Johannes is je naam, Jan. Bij je evangelische naam heb Ik je geroepen en je bent van Mij. Alleen Johannes is boven Jan.