Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 270]

Toneel in dienst der blijde boodschap
Johanna de Geus

In 1953 werd tijdens een conferentie ‘Kerk en Kunst’ in het oecumenisch instituut Bossey bij Genève, waar genodigden uit 14 landen bijeen waren, en waar verschillende uitingen van de kunst werden besproken, plotseling door alle aanwezigen één ding zeer duidelijk aangevoeld: dat het toneel tijdens en na de oorlog in sterke mate de belangstelling der kerken begon te trekken.

Nadat in de Middeleeuwen het toneel als verduidelijking van godsdienstige voorstellingen door de kerk was geduld en soms gesteund, allereerst als liturgisch spel (Passiespelen) vóór het kerkgebouw opgevoerd, en dan ook als zedekundige spelen (Elkerlyc bijv.), was er een vijandschap tussen kerk en toneel ontstaan na de reformatie en vooral in de landen met overwegend protestantse bevolking. Van beide zijden wilde men niets met elkaar te maken hebben. Dit was versterkt door de ontwikkeling van de vorm der eredienst, èn door de ontwikkeling van het toneel: in de kerk werd de prediking centraal, hoofdzaak in de dienst; op het toneel werd de hoofdrol middelpunt en hoofdzaak: de schouwburgbezoekers kwamen hoe langer hoe meer niet om het stuk, maar om een ‘ster’, of hoogstens twee sterren, te zien selen. En aangezien de inkomsten van de kas de allergrootste rol spelen bij schouwburgopvoeringen, beïnvloedde de smaak van het publiek de keuze van de stukken, en deze keuze beïnvloedde weer de toneelschrijvers. Gevolg: een overvloed van toneelstukken, waarin een of twee mensen het lijden of het zegevieren in deze wereld te zien gaven, mensen in hun natuurlijke driften en reacties.

Nu geeft echter de ontwikkeling in de kerk èn bij het toneel de laatste 20 jaar een wending te zien: in de kerk door de drang naar méér activiteit van de gemeente in de eredienst, en daardoor een herleving van de liturgie; bij het toneel een oververzadigd zijn van de eeuwige driehoeksdrama's: man, vrouw en een derde figuur, en een zeer opvallende neiging tot een heel ander soort drama: de mens tegenover de onzichtbare macht, die hem leidt, of die met hem strijdt. De allergrootste dichters der eeuwen hebben deze laatste vorm altijd als uitgangspunt genomen, en daardoor zijn hun werken in alle tijden geldig gebleven: Shakespeare, Goethe. Het ligt echter aan de regie, of dit uitgangspunt geëerbiedigd wordt.

Die wending nu bij het toneel heeft de aandacht der kerk getrokken, Heeft zij niet ook steeds te maken met de mens tegenover Gods bestuur?

Nog iets anders heeft óók de kerk beïnvloed bij haar toenadering tot het toneel: de behoefte van dit geslacht aan aanschouwelijke dingen. De voorliefde voor film en prent (iedereen wil plaatjes zien en leest nauwelijks de tekst, die eronder staat) heeft de leiders van het geestelijk leven ertoe gebracht, te zoeken naar aanschouwelijke voorstelling van het Woord,

[p. 271]

om daarmee diegenen te bereiken, die zo vervlakt zijn, dat ze niet meer geloven zonder te zien!

Dus was het geen wonder, dat te Bossey het belang van de ontmoeting tussen mensen van het religieuze toneel zo groot werd gezien, dat vertegenwoordigers in deze sectie besloten, met elkander in contact te blijven. Zo ontstond het internationaal correspondentiecentrum op het gebied van religieus toneel ten huize van ondergetekende. Er bleef een tweemaandelijkse uitwisseling van ervaringen mogelijk, dank zij de medewerking van deze mensen, en men leerde daardoor verschillende stromingen kennen.

In Engeland was reeds lang een Religious Drama Society gevestigd, te Londen. Zij bevordert het contact tussen kerk en toneelkunst en kerk en lekespel; zij geeft een tijdschrift uit ‘Christian Drama’, dat 4 maal per jaar verschijnt en zij organiseert toneelcursussen. Het is van groot belang, dat Engeland een staf van uitstekende regisseurs en acteurs tot zijn beschikking heeft bij deze Society. In Engeland is de betrekking tussen kerk en toneel sinds de Middeleeuwen niet onderbroken geweest. Daaraan zal de anglicaanse godsdienst wel doorslaggevend geweest zijn, met zijn uitgebreide liturgie. De bisschop van Chichester is dan ook president van de Religious Drama Society.

Toch zit er zeker in het wezen van alle bewoners der Britse eilanden een voorliefde voor het toneel, want de enige kerk in Europa, die een eigen theater exploiteert in haar dienst, is de Presbyteriaanse Kerk van Schotland. Een bewoner van Edinburgh gaf n.l. na de oorlog aan de Schotse kerk een stuk grond cadeau midden in de stad, met de gebouwen, die daarop stonden. Onder die gebouwen was een volledig theater, dat geregeld bespeeld werd. De Schotse kerk vestigde in de andere gebouwen clublocalen voor sociaal werk, maar durfde het aan, om het theater schouwburg te laten, maar in dienst van de kerk. Zodat te Edinburgh een predikant schouwburgdirecteur is. Wij hebben deze directeur, Rev. George Candlish, onder onze correspondenten en hij geeft geregeld inlichtingen over wat er in zijn Gatewaytheater gaande is. Hij heeft natuurlijk in welhaast tien jaar een grote ervaring opgedaan. Hij heeft een groep van beroepsspelers, die geregeld religieuze stukken, maar ook blijspelen met een goede strekking opvoert; er zijn ook gastvoorstellingen van Engelse groepen. In de maand mei is er ieder jaar een toneelwedstrijd tussen de toneelgroepen uit verschillende districten van Schotland en in de zomermaanden is er een toneelcursus voor lekespelers uit het gehele land, alles ter bevordering van de kennis der techniek.

In de landen, waar de Lutherse kerk staatskerk is, is de belangstelling voor religieus toneel ook levend gebleven; ook in de Lutherse kerk vormt de liturgie een onderdeel van de eredienst en daardoor is bijv. in Zweden en in Denemarken het kerkspel een heel oude traditie. Sigtuna in Zweden heeft een openluchtkerk, waar geregeld liturgische spelen worden opgevoerd. Olov Hartman, een predikant, die Zweden herhaaldelijk in oecumenische bijeenkomsten op internationale basis vertegenwoordigt, is tevens

[p. 272]

een groot toneelschrijver. Pastor Helweg te Kopenhagen is ook de auteur van verscheidene liturgische spelen, en men denke slechts aan de grote Kai Munk, wiens stukken in vele talen vertaald werden.

Over Duitsland is kort geleden in het ‘Cultureel Venster’ van de Rotterdammer-bladen een uitstekend artikel afgedrukt, dat het werk van Horst Behrend te Berlijn met zijn groep ‘Die Vaganten’ betrof; er zijn in Duitsland verschillende uitstekende beroepsgroepen in dienst van de Evangelische kerk, bijv. te Lübeck, Mainz, Hamburg, Frankfurt en Neurenberg.

In Frankrijk bestaat sedert een jaar een centraal comité te Parijs, dat tracht te komen tot een overkoepelingsorgaan voor de vele reizende toneelgroepen, die Frankrijk op het ogenblik heeft, en die werkelijk een soort binnenlandse zending beoefenen in streken, waar niemand meer in de kerk komt. Zij geven de geschiedenis van Noach, van Job en van Jona weer, of beelden een gelijkenis uit. In Parijs verschijnt een uitstekend tijdschrift voor de jeugd: ‘Au Service du Maître’ (In dienst van de Meester), waarin ook een rubriek aan het toneel gewijd is. Pasteur Daniel Atger is in Frankrijk de man, die op dit gebied ongelooflijk veel tot stand brengt, en die iedere zomer de leiding heeft van het kamp voor dramatische kunst voor Fransen en Italianen te Agape in Italië. Hij voerde daar de laatste zomer met 35 jongens en meisjes een aangrijpend liturgisch spel ‘La Passion’ van A. Gréban op.

Het contact tussen de toneelleiders heeft bevorderd, dat de Engelse Religious Drama Society een reeds lang gekoesterd plan tot een internationale conferentie in juli 1955 kon verwezenlijken, daarbij finantieel gesteund door de Rockefeller Foundation. De genodigden tot deze conferentie, die te Oxford is gehouden, kwamen uit 11 verschillende landen en vertegenwoordigden alle Christelijke kerkgenootschappen.

Tijdens de besprekingen kwam vast te staan, dat er drie vormen van toneel zijn, die als middel van verkondiging en van opwekking tot zelfbezinning kunnen gelden:

1e het liturgische spel, dat in de kerk kan worden opgevoerd en waaraan de gemeente actief kan deelnemen. Hiertoe behoren die spelen, die een episode uit de bijbel letterlijk of in symbolische vorm weergeven en waarin de plaats van handeling de kerk kan zijn.

2e het profane toneelstuk, dat in de schouwburg wordt gespeeld, maar waarin de schrijver blijk geeft de problemen vanuit een christelijke levenshouding te zien.

3e het ‘shortplay’, kort spel, dat zonder décor op straat of in de cantine van een fabriek kan worden gespeeld; waarin de toeschouwer voor een vraag gesteld wordt, die hij naar zijn geweten moet beantwoorden.

De laatste categorie van spelen is zeer modern en is voornamelijk erop berekend buitenkerkelijk publiek te bereiken. Ter conferentie werd een prachtig voorbeeld van zo'n shortplay gegeven door ‘The New Pilgrims’

[p. 273]

o.l.v. Miss Pamela Keily, getiteld ‘De andere Ploeg’, een spel van 20 minuten, door metaalarbeiders gespeeld.

Ten aanzien van het vraagstuk beroepsspelers of lekespelers, bleek de ervaring in alle landen gelijk te zijn, nl. dat, om het buitenkerkelijk publiek te bereiken, de medewerking van beroepskunstenaars als toneelspelers onontbeerlijk is.

Een buitenstaander wordt alleen geboeid door verantwoord spel. Alle dilettantisme is hier een gevaar. Het lekespel is belangrijk als uiting binnen de gemeente, mits het zich niet vergrijpt aan te moeilijke stukken.

Zo is ook het stuk met positief christelijke tendens alleen bruikbaar voor een publiek van kerkelijke mensen. Om de moderne buitenkerkelijke mens wakker te schudden, moet men hem geen oplossing-op-een-presenteerblaadje geven; dat neemt hij niet meer! Men moet een vraag opwerpen, een probleem stellen, een vraag, die hèm raakt, een probleem, waar hij mee worstelt. Men moet hem aan het denken zetten! Daarom vergt dit uitstekende spelers. Op het toneel werkt, meer dan in enige andere kunst, halfheid belachelijk.

Een vraag, die door verschillende deelnemers werd opgeworpen, was: hoe komen wij aan een internationale uitwisseling van goede stukken? Hoe houden wij het begonnen contact vast? Op de laatste vraag is geantwoord door het instellen van een permanente internationale commissie voor religieus toneel, die na een jaar weer bijeen zal komen. Het tijdschrift Christian Drama zal in het vervolg een rubriek voor internationale correspondentie en aankondiging van nieuwe stukken bevatten (tot nu toe geschiedde dit alleen voor Engeland en Engelssprekende geestverwanten). Op de eerste vraag is door ondergetekende ingegaan, doordat zij, met medewerking van gedelegeerden uit 7 landen, een internationale catalogus van toneelstukken volgens bovengenoemde drie categorieën ontworpen heeft, die dezer dagen is verschenen en die gemakkelijk met aanvullingsbladen zal kunnen worden bijgehouden.

De conferentie te Oxford heeft dus zeker positieve resultaten opgeleverd, waarop kan worden voortgebouwd.