Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 170]

Bloesemtak van Bordewijk
Aart Romijn

Bij het lezen van het nieuwste boek van Bordewijk, en vooral bij het overdenken van het gelezene - toen ik trachtte tot een oordeel te komen - beving me een zekere schroom. Had ik de roman wel helemaal begrepen? En deze schroom - het gevolg van eigen innerlijke onzekerheid - is gebleven, ook na het lezen van verschillende kritieken, zowel waarderende als verguizende.

Bordewijk zelf bevordert de schroomvallige benadering van zijn laatste werk door op pagina 102 een aantal punten te noemen, die hij blijkbaar richtinggevend wil zien voor de literaire kritiek in het algemeen. Dat deze punten genoemd worden door een der nevenfiguren in de roman, die niets met het verhaal heeft uit te staan, doet aan de importantie er van niets af.

De auteur heeft bij het besluit om zijn inzichten over literaire kritiek op schrift te zetten zeker niet gedacht aan zijn eigen werk - een figuur als die van Bordewijk is daar te integer voor - maar nu ze er eenmaal staan, acht ik ze tot op zekere hoogte ook geldend voor mij, te meer, daar ze stuk voor stuk het overdenken meer dan waard zijn. (Ter orientatie van de lezers van Ontm. worden ze aan het eind van deze beschouwing geplaatst.)

De sfeer van het geheel is een van de wezenlijkste kenmerken van ‘Bloesemtak’. Een sfeer, die vrijwel onafgebroken dreigend is, soms zelfs macaber. Bij het lezen van deze roman moest ik steeds denken aan sommige schilderijen van Luc. Willink, schijnbaar zeer glad geschilderd in een volstrekt realisme, dat nochtans geen realisme is. Het stijgt daar boven uit, doordat Willinks huizen een wanhopige beklemming oproepen; ze hebben iets obsederends door de eenzaamheid, door de wanhoop, door de angst, sterk opgeroepen door dreigende wolkencompacten en valse belichting.

De sfeer nu van Willinks werk - misschien is neo-realisme de beste benadering - is ook die van Bloesemtak; een, boek, dat in zijn hoogtepunten ademloos boeit en dat in zijn zwakste gedeelten irriterend verveelt.

Een architect, Van Marle, getrouwd met een Leidse hoogleraarsdochter Aurora, krijgt van een zakenman met filantropische neigingen, Termunten, de kans om een kerk te bouwen in Amsterdam-Zuid, waarbij aan geen van zijn artistieke aspiraties belemmeringen worden opgelegd. Op de relatie Van Marle-Termunten is de roman gebouwd: Termunten ontmoet Aurora, van wier bestaan hij afweet, omdat zijn zoon Conrad haar soms bezoekt. Deze zoon Conrad heeft een - overigens niet zeer intieme - verhouding met Aurora's vriendin Leo Monterey, die als psychologe een vrij

[p. 171]

duister bestaan leidt, te meer daar zij uit spionnage bij-inkomsten heeft. (Het is op zichzelf al merkwaardig met welk meesterschap Bordewijk dit kan suggereren, zonder de behoefte te hebben ook maar éénmaal een feit te noemen.) Leo weet dat Conrad bij Aurora komt, deze feitelijk boven haar stelt - hij heeft Aurora bijvoorbeeld een curieus liber amicorum gegeven, dat hij Leo geweigerd heeft - en deze slechtwillende vrouw begint een lastercampagne, die fataal is in haar gevolgen. Het warnet van laster is voor Aurora zo doorzichtig, dat het haar weinig moeite kost dit te ontwarren, maar de gevolgen zijn wel heel destructief...

Wanneer alles eenmaal achter de rug is, wanneer het gezin-Van Marle van de Prins Hendrikkade naar de Nassaukade verhuisd is (curieus is hier weer de beschrijving van de sfeer der buurt), sterft Aurora zeer onverwacht aan een hersenbloeding. Van Marle stort in diepten van ellende, doch een katharsis aan het slot doet een hoopvolle toekomst vermoeden. De laatste zin van het boek luidt namelijk: Toen, plotseling bedacht hij, en de woorden leken hem van elders toegevoerd: de kinderen hebben nog geen vakantie gehad. (curs. van mij.) Hier en ook elders in het boek treft ons iets dat naar het para-normale zweemt.

De roman speelt in Amsterdam - een zeer merkwaardig Amsterdam zoals alleen Bordewijk het ziet. Daardoor is Bloesemtak veel minder een Amsterdamse roman dan bijvoorbeeld ‘Rood Paleis’, en mist het datgene, wat ‘Karakter’ tot een specifiek Rotterdamse roman maakte. Bordewijk heeft namelijk het Amsterdamse lèven niet in zijn boek gevangen. Voor hem is de hoofdstad allereerst een stad van architectuur en niet van mensen. Amsterdam bestaat uit een aantal wijken, waar mooie of lelijke huizen staan, die gevangen liggen in hun eigen sfeer.

En deze sfeer heeft steeds iets dreigends, zij roept angsten op, en - zij rust in het verleden. Steeds wanneer de schrijver het modèrne leven gaat tekenen, (het boek speelt in de jaren na 1945), moet hij een zekere weerzin overwinnen. Wanneer er een ongeluk plaats vindt, wil het woord ‘auto’ Bordewijk haast niet uit de pen. En zou het denkbaar zijn dat een architectengezin zo volkomen buiten het culturele leven staat, zoals dat in de hoofdstad genoten kan worden?

Hier ben ik bezig met het zetten van vraagtekens. Er zijn er meer te zetten, vooral in een belangrijk deel van de intrige. Het gezin-Van Marle woont namelijk aanvankelijk in bij een Joods echtpaar, dat de Duitse hel overleefd heeft. Hoe het mogelijk is, dat Nathans geloof hecht aan lasterpraat, die ten eerste zeer dubieus klinkt en die vervolgens zo duidelijk weerlegd wordt en onhoudbaar blijkt, is iets dat voor rekening van de auteur moet blijven.

Maar waarom gaat het eigenlijk in deze roman? Waarom draagt hij de naam ‘Bloesemtak’? De verklaring ligt schijnbaar voor de hand. Architect Van Marle signeert het beste van zijn werk (hij is een verdienstelijk aquarellist) met een bepaald vignet: een bloesemtakje - het symbool

[p. 172]

waaronder hij zijn vrouw ziet. Om hààr draait de roman; in drie achtereenvolgende delen zien we haar leven bloesemen tegen hemelsblauw, tegen onweerslucht en tegen avondrood. Dat wil zeggen, dat we haar leven volgen in het ongestoorde geluk van het begin, vervolgens in de duistere periode van de laster en ten slotte in die van haar laatste levenstijd, die plotseling door een ontijdige dood wordt afgebroken.

Daarnaast echter wordt Van Marle's leven tè zelfstandig beschreven om niet een deel van de titel voor hèm op te eisen. Welk deel echter? Aurora is inderdaad een lichtende, zelfs stralende figuur; innerlijk zo gaaf en onberoerd, dat de uiterlijke vuiligheid van de laster haar niet of nauwelijks deert. Op haar is de titel volkomen toepasselijk. Alleen - hoe harmonieus ons het huwelijk wordt geschilderd - ik kan me niet dan met grote moeite voorstellen, hoe een warme, levende vrouw als Aurora het uithoudt bij een type als Van Marle. Deze man, die op alles ja zegt, die vrijwel niets merkt van de diepe crisis in het leven van zijn vrouw, is als mens eigenlijk weinig sympatiek. Wel als architect. Ligt in het scheppende werk van zijn geest zijn recht op een deel van de inhoud der benaming ‘Bloesemtak?’ Juist wanneer we de drie-deling in de roman op de architect toepassen, krijgt voor hem de benaming zin.

In een der recensies las ik: men voelt in deze roman de aanwezigheid van de dood. Die uitspraak heeft me getroffen. De onwezenlijke belichting van het geheel suggereert sterk de doodssfeer; meer nog op de achtergrond der dìngen dan die der mènsen woont de angst voor het ongekende, en typische symbolen als angstdromen roepen de onwezenlijkheid nog sterker op.

En toch is het werk veel minder bizar dan vele van Bordewijks vroegere boeken. Ik zou zeggen dat het meer in het leven staat, ondanks alles wat op de dood wijst. Van Marle mag me als mens niet lìggen, maar hij ìs een mens. Zijn vrouw Aurora is in haar liefelijkheid de incarnatie van de ideale mens. En Leo - hoezeer moet Bordewijk haar onder het scheppen zijn gaan haten - is als antagonist ook een mens. Slechts bij het tekenen van enkele figuren is de auteur de oude gebleven. En ik acht het merkwaardig, dat mijn belangstellingscurve snel opliep, toen ik de advocaat Fronto ontmoette, de vervaarlijke vijand van het goede. In het spel en het tegenspel der advocaten is de roman buitengewoon sterk, in beelding en argumentatie.

Iets dat me zeer trof, maar dat ik slechts met aarzeling waag uit te spreken, is een zekere stroefheid in het taalgebruik, zoals ik die ook bij de oudere Van Schendel meen te constateren. Hierboven duidde ik er reeds op, hoe Bordewijk als het ware schroomt nieuwe gebruiksvoorwerpen en begrippen te noemen. Een klein fragment, vrij willekeurig gekozen en aan te vullen door veel andere, moge als illustratie dienen: ‘Zij liepen de hele Prinsengracht af. Leblanc had zijn paraplu opgestoken. Van Marle koos de beschutting niet te delen. Hij was gehard in de strijd

[p. 173]

tegen de kwade seizoenen. - Van Schendel zou het woordelijk gelijk hebben kunnen zeggen, hoewel hij accurater schreef dan Bordewijk het althans in dit boek doet. Het zou niet moeilijk vallen menig minder gelukkig, ja, zelfs onjuist, beeld te signaleren.

Uiteraard is deze stroefheid geen stroefheid zonder meer. Alleen zeer gevoelige mensen (en Bordewijks gevoeligheid blijkt ook genoegzaam uit ‘Bloesemtak’) kiezen bewust deze vorm om hun grote sensibiliteit te verbergen.

De kerk speelt in ‘Bloesemtak’ een grote rol. Van Marle krijgt immers de opdracht om een kerk te bouwen, ze is dus een essentieel bestanddeel van het boek. Maar - een functie krijgt ze niet. De belangstelling van de auteur reikt niet verder dan het gebouw, ook al was zijn intuitie uiterst gevoelig waar het ging om de vorm van het gebouw in verband met de dienst er van.

Tot driemaal toe wordt de aandacht van de lezer afgeleid door gesprekken (in dialoogvorm), die met de gang van het verhaal niets te maken hebben. Deze gesprekken werken bepaald storend. Hoogstens kan men vermoeden dat de auteur ze liet afdrukken, omdat hij voor bepaalde meningen een uitingsmogelijkheid nodig had. Waarom dat echter in dit boek moest, is niet duidelijk.

Een voorzichtig neergeschreven eindoordeel: ‘Bloesemtak’ is waarschijnlijk Bordewijks meest menselijke boek. Zijn beste is het beslist niet. Daarvoor zitten er te grote fouten in compositie en intrige. Maar ongetwijfeld is het een belangrijk boek in verband met een evolutie, die m.i. bezig is zich in de auteur te voltrekken.

Ter overweging van critici en schrijvers volgen hier de stellingen die B. op pagina 102 plaatste.

1.	Vraag u af: sta ik onbevangen tegenover de kunstenaar? Bij de minste twijfel onthoud u.
2.	Vraag u af: ben ik bevoegd? Bij de minste twijfel onthoud u.
3.	Zorg er voor dat het publiek niet grijpt naar uw oordeel, maar naar het achterliggend kunstwerk. (Hier is een der staaltjes van slecht taalgebruik. Curs. van mij. R.)
4.	Zoek in het kunstwerk vooral naar de beweegredenen uit het onderbewustzijn.
5.	Bedenk dat een kunstwerk is doordesemd met een amalgama uit het werk van voorgangers, en dat alleen de mate van eenheid waartoe de veelsoortige desem is herschapen de mate van oorspronkelijkheid van het werk bepaalt.
6.	Bedenk dat ge eerst dan moogt spreken van plagiaat als uw instinct de bron feilloos registreert.
7.	Bedenk dat een kunstenaar van kleine gestalte geen specialist behoeft te zijn in eenmansgarages, miniaturen of puntdichten, en dat neerhangende mondhoeken nog niet wijzen op uitsluitend dodenklachten,

[p. 174]

	grafleggingen of crematoria (Ook hier een fout in het taalgebruik, door abstracta en concreta in één beeld te gebruiken. R.)
8.	Vergeet nooit hoe gevleid ge u zoudt gevoelen indien ge werd geciteerd, zelfs foutief (Multatuli: ‘Barbertje moet hangen’).
9.	Eis geen ononderbroken stijging in een oeuvre, alleen de lijn van het electrocardiogram.

Hierbij mag de lezer de punten 7 en 8 op Bordewijks gezag gedeeltelijk als grapje beschouwd zien.