Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 35]

V.U. studenten speelden Het Grote Proces
Ev. Grolle

Vierhonderd jaren heeft het sinnenspel van de Antwerpse rederijker Jan van den Berghe, genaamd ‘De Wellustige Mensch’, gerust in het stof der eeuwen. Nu ja, men kan het ook nuchterder zeggen, want het is al die tijd bewaard gebleven in het archief van de Haarlemse rederijkerskamer Trou moet Blycken. Tot voor kort was dit stuk alleen van naam bekend, doordat het voorkwam op de repertoire-lijst van de Antwerpse kamer De Violieren uit 1551, van welke kamer Jan van den Berghe, alias Jan van Diest, toen de facteur was. Het manuscript van de Haarlemse kamer achtte men niet identiek met Van den Berghes spel. In de laatste Winkler Prins rekent de zeer deskundige dr. Van Eeghem het nog onder de zoekgeraakte spelen van de Antwerpenaar. In 1950 echter heeft dr. C. Kruyskamp in zijn bij Nijhoff verschenen studie ‘Dichten en Spelen van Jan van den Berghe’ het zeer waarschijnlijk gemaakt, dat het Haarlemse stuk inderdaad mag gelden als een nauwgezet afschrift van Van den Berghes spel.

Op initiatief van de heer W.H.M. Hummelen hebben nu de studenten van de Vrije Universiteit dit stuk voor het eerst na 400 jaar weer ten tonele gevoerd ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van hun academie. Een daad, waarvoor letterlievend Nederland hun zeer dankbaar moet zijn. De studenten voorzagen het van een nieuwe naam: ‘Het Grote Proces’, - men vond dat ‘wellustig’ waarschijnlijk te frivool.

Onwillekeurig gaat men dit spel vergelijken met de Elckerlyc. Beide hebben de bekering van de wereldse mens tot onderwerp. Hiermede houdt echter een verdere vergelijking op, want beide verschillen èn naar uitwerking èn naar geestelijke betekenis hemelsbreed. De onbekende schrijver van de Elckerlyc heeft zich een meester betoond in de beperking. Hij begint zijn werk middenin het hart der zaak. Zijn spel is als het ware de dramatisering (en een meesterlijke) van de Christelijke trias: ellende, verlossing, dankbaarheid. Elckerlycs ellende is zijn verlatenheid: niet hij laat aanvankelijk de wereld los, maar de wereld laat hem in de steek, want hij is een door de dood getekende. De wereld kent de schrijver in zijn stuk nog maar één functie toe: het adieu zeggen aan Elckerlyc. Zijn spel is verder één uitbeelding, hoe Elckerlyc dit adieu der wereld innerlijk moet verwerken. Het toneelgebeuren dringt de auteur terug tot dit innerlijk beleven, tot een psychologie der zaligheid. Hij ziet naar binnen, tot in de ziel en ziet af van alle uiterlijk vertoon. Dat hiermede het gehele zwaartepunt verlegd is naar de geestelijke betekenis, behoeft geen nader betoog.

Hoe geheel anders gaat Jan van den Berghe in zijn Wellustige Mensch tewerk. Hij moet een door en door extraverte persoon zijn geweest aan wie iedere introspectie vreemd was. De levendige realiteit boeit hem in

[p. 36]

hoge mate. Is het wonder, dat hij in zijn stuk de vrolijke brasserijen van zijn wellustige mensch met kennelijk genoegen heeft uitgebuit? De boze wereld met haar pomperijen schildert hij in felle kleuren. De verdorvenheid wordt zo breed uitgemeten, dat er voor het ingrijpen van Gods gramschap nog maar een heel klein plaatsje overblijft. Eerst in de laatste 300 verzen van dit ruim 1100 tellende spel besluit Dopperste Mogentheyt een einde te maken aan het gebras in de herberg van de Eertsche Solaesheyt. Dat is tamelijk laat om dan nog aan de tekening van de weg ter zaligheid te beginnen. Jan van den Berghe, die zolang in de herberg heeft verwijld, laat de bekering van de Wellustige Mensch dan ook zeer snel geschieden, nadat hij de Gratie Goods voor de troon van Dopperste Mogentheyt tegen de Gramschap Goods voor de arme zondaar heeft laten pleiten. Driekwart voor de boze wereld en één kwart voor de bekering, - - het is wel der waarheid getrouw, maar niet bevorderlijk voor de diepgang van het stuk. De schrijver van de Elckerlyc is ongetwijfeld een bewoner geweest van een stille kloostercel, een man van innerlijke beschouwing. Jan van den Berghe daarentegen moet zich thuis hebben gevoeld op de drukke markt van het dagelijks leven, waar hij zijn ogen niet in de zak had. Beiden hebben hetzelfde onderwerp gedramatiseerd, maar een ieder op zijne wijs: als bewoners van twee wel heel verschillende werelden.

Natuurlijk heeft Jan van den Berghe een zeer onderhoudend toneel weten te creëren, zoals dat een realist is toevertrouwd. Zijn mooiste vondst zijn ongetwijfeld de twee sinnekes Quaet Gelove en Vleijschelijcke Sin; twee duvelkens, die de schuld van alles zijn. Hun visitekaartje dragen zij op hun achterste: Quaet Gelove een duvelkop en Vleijschelijcke Sin een doodshoofd. Over hun herkomst hoeft men niet in het duister te tasten. Al dadelijk weten zij de Wellustige Mensch in het zwakke punt te treffen door hem hogelijk te vleien. Zij halen hem over zich te gaan vermaken in de vrolijke herberg van Eertsche Solaesheyt, waar Die Hant vol Sonnen uithangt. Als de duvelkens onder elkaar zijn, bakkeleien zij kostelijk, want ruziemaken is het ambacht van de duivel. Terwijl Eertsche Solaesheyt haar herberg in orde maakt voor de rijke klant, tronen de sinnekes de Wellustige Mensch mee naar de kerk, want het staat altijd goed om mooi uitgedost zich in de kerk te vertonen. Van wat de predikant zegt hoeft men zich toch niets aan te trekken. Hoewel Jan van den Berghe Daegelijckxse Predicaetije een zeer toepasselijk woord laat spreken zit de Wellustige Mensch under de hand te bedenken, dat zijn pachters hem die dag geld en koren zouden komen brengen. Als de woorden van de predikant dreigen werkelijk tot hem te zullen doordringen, fluistert Quaet Gelove hem in, de zaken niet zo ernstig te nemen: ‘God is bermhertich, hij salt al vergeven’; ‘Ghij sijt rijck genoech, ghij moecht te meer allmissen besetten. Naer u doot, so sijdi toch wel bewaert’ en Vleyschelijcke Sin voegt hieraan toe: ‘Jae, ghelijck een turck die nae den hemel vaert’.

[p. 37]

Trouwens beide duvelkens weten voortdurend met listig en vroom klinkende woorden en Bijbelcitaten de ernst van de Wellustige Mensch weg te wuiven. Zij hebben het vaak moeilijk met een persoon, die ik u nog niet genoemd heb: De Gratie Goods, een geestelijcke parsonage int blau (de kleur der trouw) gecleet. Deze persoon laat de Wellustige Mensch nooit in de steek, maar staat altijd achter hem, ook al ziet hij haar niet of veinst haar niet te zien.

Eertsche Solaesheyt heeft inmiddels gezorgd, dat het de Wellustige Mensch aan niets ontbreekt. Drank en vrouwen, vertier en muziek: het is alles rijk voorhanden. Daar is b.v. de pompeuse Eergierichheyt, een vrouwe costelijck ende lichtveerdich:

‘Noijt vermaeckelijcker hoere,
Bij pausen, cardinaelen die meest gesienste,
Keijsers, Coningen comen haer ten dienste’.

Dan komen er bij Luxurie, een hoere gecleet ende is een vrouwe; met haar kamenier Overdaet, een vrouwe als een hoere gecleet en bovendien komen twee gilden meedoen aan het feest en Corte Weelde, een man met een luijte.

Men hoeft niet veel fantasie te hebben om te kunnen begrijpen, hoe vrolijk Jan van den Berghe het laat toegaan in Die Hant vol Sonnen. Natuurlijk probeert de Gratie Goods voortdurend tussenbeide te komen en de Wellustige Mensch tot inkeer te manen, maar de duvelkens zijn haar te slim af, totdat... Dopperste Mogentheyt besluit krachtdadig een eind te maken aan dit goddeloos gefeest. Sittende in eenen throon gebiedt hij de Gramschap Goods om de Dach van Tribulatie, een gewaepent man, naar de herberg te zenden om de Wellustige Mensch met de geessel van plaegen en 'tsweert der wraecken te tuchtigen. Wanneer die Gramschap Goods, - een man int root gecleet, het aensicht bloedich - samen met de Dach der Tribulatie de herberg binnenkomt weet het lustig gezelschap niet hoe gauw het benen maken moet: Eertsche Solaesheyt wil naar Rome en Luxurie naar Italië (daer ben ick verheven als eenen sant), Overdaet wil naar Denemarken of naar Oostland (daer volle buijcken selden sadt zijn). Ook de anderen zijn verdwenen en terwijl de Gramschap Goods de Dach der Tribulatie beveelt de Wellustige Mensch te ontdoen van zijn kleed, hem een zak om de hals te werpen en hem te geselen, staan de beide duvelkens enigszins confuus dit plotselinge oordeel gade te slaan. Quaet Gelove heeft het eerst zijn positieven weer bij elkaar en stelt voor weg te gaan ‘tot den Dach der Tribulatie gepasseert is, dan willen wij weer ons netten spreijen’. Men kan zich de schrik en ontsteltenis op het toneel voorstellen, temeer omdat Jan van den Berghe de Wellustige Mensch tot het laatste toe, toen het gerucht van de naderende Godsgezanten reeds tot het vrolijk gezelschap doordrong, nog liet vertrouwen op zijn goed: ‘Daer is gelts genoch, wie mach mij hinderen?’

Als alle feestgenoten en verleiders vertrokken zijn en de Wellustige Mensch alleen is achtergebleven met de Gramschap Goods, de Dach der Tribulatie en.... de Gratie Goods, de trouwe stille getuige, die hem

[p. 38]

[p. 39]

nooit in de steek zal laten, begint voor de troon van Dopperste Mogentheyt het grote proces. In statige verzen ontvouwt Gramschap de aanklacht, maar ontroerend pleit Gratie: ‘Ghij en sult niet in tween wrijven tgecrookte riet’. Maar Gramschap laat niet af, noch houdt Gratie op te pleiten en zij overwint:

‘Siet daer den soon des vaders staan
Diet al heeft voldaen door sijn bloedige wonden.
Hij is den getrouwen pellicaen
Die sijn jongskens sal affdwaen alle quaele der sonden’.

In een ontroerend gebed belijdt de Wellustige Mensch knielende zijn zonden:

‘Al heb ick met eertsche solaesheyt geconkebijnt,
In alder ijdelheijt in wellust geslaepen,
Al ben ick vanden verdoolden scaepen:
Ontfangt mij als den sondigen publicaen,
End laet mij der honden brokxkens opraepen.
Ick roep om genaede, heer, want ick heb misdaen.
O vader, laet mij een vanden uwen werden!’

Dopperste Mogentheyt laat dan genade gelden en spreekt:

‘Ick sie dat broossheijt is sijn affectie,
Dolende in ijdelheyt als tschip in de zee.
Dus steeckett tsweert der wraecken in de schee,
Met den geessel van plagen cesseert,
Van sijn misdaet is hij geabsolveert’.

De Wellustige Mensch in genade aangenomen richt zich ten besluite tot het publiek met de vermaning:

‘Neempt den boeck des levens, studeert daer innen,
Ghij sult troost vinnen voor armen en rijcken’.

Men zal bemerkt hebben, dat er in enkele citaten, het is 1551, Reformatorische klanken doorklinken. Het is niet mijn bedoeling thans hierop nader in te gaan. Ik wilde slechts aantonen, dat de V.U.-studenten met dit stuk, hoezeer het ook bij de Elckerlyc ten achter moge staan, op een waardige wijze hebben bijgedragen aan de viering van hun jubilerende universiteit. Hier is het ook niet de plaats nader in te gaan op de individuele verrichtingen der spelers. Wel wil ik nadrukkelijk in het licht stellen, dat Sieto Hoving gezorgd had voor een zeer prijzenswaardige regie: het was met eenvoudige middelen een levendig toneel, waaraan alle medespelenden zich met een oprechte vreugde gegeven hebben.

Na 400 jaren vergetelheid werd dit boeiende rederijkersstuk terecht weer in zijn volle glorie op het toneel gebracht.