Ontmoeting. Jaargang 8

[p. 308]

Verbeelding als belijdenis (X)
J.W. Schulte Nordholt

De vergeving der zonden.

De zonde is, Paulinisch gesproken, uit de wet. Daar zouden we eigenlijk mee moeten beginnen, als we over dit artikel willen spreken. We moeten het eerst hebben over de majesteit en heiligheid van dat op het eerste gezicht zo abstracte begrip der wet. Het zou niet denkbeeldig zijn dat begrippen als wet, zonde, vergeving, daar ze abstracta moeten genoemd worden, alleen maar een symbolische verbeelding hadden gevonden. Dat hebben ze trouwens ook wel. De blinde Justitia is beroemd genoeg geworden. Maar men denkt dan op een menselijker vlak dan de kunstenaar die zich door de Bijbel laat inspireren. Niet symbolisch, maar historisch benadert hij zijn onderwerp. De wet, dat is niet een blind gebod, en niet een bedenksel van het gezelschap mensheid voor gezamenlijk comfort, maar het is twee stenen tafelen, regelrecht afkomstig van de heilige berg Sinaï.

En het gelaat van Mozes blinkt nog van goddelijk licht. Dat is allemaal zo concreet, dat de kunstenaar er raad mee weet. De geweldenaar Mozes kennen we allen van het machtige beeld van Michel Angelo, maar liever toon ik hier een modernere maar even imposante verbeelding, een werk van de Duitse beeldhouwer Ernst Barlach, Mozes de stenen tafelen houdend. Alles wat de wet betekent is hier aanschouwelijk geworden.

Hoog en eenzaam en onpartijdig, recht en toornig staat daar de wetgever, vergroeid met zijn wet als het ware, boven de menselijke dwaasheid, nee zondigheid uit. Men moet aan deze wet gehoorzamen, maar men zal het tegelijk nooit kunnen. Wie dit beeld goed ziet, legt de hand op de mond: Ik ben een zondig mens.

In de nieuwe bedeling zegt de Christen, eeuwen later, dat hij gelooft in de vergeving der zonden. Er is een andere mogelijkheid voor hem om te leven, als de toren van wettelijkheid hem dreigt te verpletteren. Jezus heeft het verhaal verteld van de verloren zoon. Wat vergeving der zonden is, is daar vermeld, concreet. Er bestaan van Rembrandt verschillende schilderijen, etsen en tekeningen van dat kardinale moment uit het mooie verhaal, dat de verloren zoon bij zijn vader terugkomt, die hem tegemoet loopt en om de hals valt en kust. Hierbij een tekening, uit de vroege tijd nog stammend van de kunstenaar, en een volmaakt voorbeeld van de stelling dat uitbeelden weglaten is. Met enkele lijnen is de nodende open poort rechts weergegeven en daarvoor staat de erbarmende vader die zijn verloren zoon, een jammerlijke bedelaar, aanvaardt. Het is in beeld wat de psalmdichter over Gods liefde zegt:

[p. 309]

Ernst Barlach. De wetgever

[p. 310]

Rembrandt. De verloren zoon

[p. 311]

 

Gelijk een vader om zijn kind zijn armen

 

vol liefde slaat, omringt ons met erbarmen

 

God, onze Vader, want wij zijn van Hem.

Veel later, - ongeveer acht en twintig jaar ligt er tussen - heeft de oude Rembrandt nog eenmaal dit onderwerp ter hand genomen, in een schilderij in de Ermitage in Leningrad aanwezig, waar de zoon knielt en de vader hem de handen op de rug legt, ook dat een onvergetelijke uitdrukking van diezelfde werkelijkheid: de vergeving der zonden.

Uit is het dan met de beschuldigingen der mensen. Jezus heeft het in het zand geschreven. De dichter Achterberg, in een schriftgetrouw en prachtig vers, zegt:

Jezus schreef met zijn vinger in het zand
Hij bukte zich en schreef in 't zand, wij weten
niet wat Hij schreef, Hij was het zelf vergeten,
verzonken in de woorden van Zijn hand.

Toen Hij zich oprichtte, zo vermeldt het evangelie van Johannes, zei Hij: Wie van u zonder zonde is, werpe de eerste steen op haar. De Middeleeuwse kunstenaar, primitiever dan de moderne, begrijpt daar dus uit, dat het ook die woorden waren die Hij in het zand heeft geschreven. Zo tenminste staat het op het goudreliëf uit de Codex Aureus die omstreeks 870 voor Keizer Karel de Kale ergens in Frankrijk gemaakt is. Tegen de achtergrond van een Karolingische kerk staan de figuren, de schriftgeleerden aan de kant, als in Achterbergs gedicht, de vrouw vooruitgeschoven, en in het midden, groot en gebogen, Jezus, die in het zand schrijft: Si quis sine pecato, als iemand zonder zonde is. Ik kan mij voorstellen dat men bezwaren heeft tegen het primitieve maniërisme van deze stijl, maar misschien is het wel juist dit maniërisme, dat, als zo dikwijls trouwens, de mogelijkheid geeft tot buitengewone expressie. De stilte van het haast magische moment, de spanning der toeschouwers, de eenzame majesteit van de nederige God, hoe overtuigend vinden wij ze hier aanwezig.

Hetzelfde onderwerp is in een andere tijd van maniërisme opnieuw behandeld, ditmaal in Italië door het Venetiaanse genie Tintoretto. En opnieuw in een architectonisch geheel gevat, ditmaal van barok-klassieke stijl, speciaal bedoeld om ruimte te suggereren. Een ruimte die wat fantastisch en kunstmatig aandoet. Dit is een jeugdwerk van de grote schilder die Tintoretto was en van zijn ideaal om in zijn kunst Michel Angelo en Titiaan te combineren is hier nog niet veel gerealiseerd. Toch is het een boeiend schilderij, ook al is het dramatisch gebeuren hier veel meer uiterlijk dan, zoals in het Middeleeuwse reliëf, innerlijk verbeeld. Het verhaal is hier iets verder, Jezus heeft geschreven en naar alle zijden zijn de verontwaardigde, de hovaardige en beschaamde wetsgeleerden met hun

[p. 312]

Christus en de echtbreekster (Codex Aureus)

Tintoretto. Christus en de echtbreekster.

[p. 313]

gewapende macht en al uiteengestoven. Dat is in de ruimte fraai gesuggereerd. Buiten de tempelhallen staat een vlakte open waar ze hun woede nog verder in uit kunnen razen. Jezus, met achter hem de kring van gechoqueerde en er ook niet helemaal gerust op zijnde discipelen, richt zich vriendelijk tot de eenzame vrouw: zo veroordeel ik u ook niet! De beschaamde vox populi wordt zo de milde vox Dei.