Ontmoeting. Jaargang 8

[p. 209]

Het mec-mannetje
J.E. Niemeijer

Hoewel ik mij er voortdurend van bewust was, dat mijn mec-mensje niet anders dan een stuk speelgoed was, was ik toch zeer aan hem gehecht, meer dan een kind aan zijn pop geloof ik. Volwassenen verstaan trouwens in het algemeen de kunst van het liefhebben beter dan kinderen. Verstandelijk inzicht in de structuur van de beminde, het kennen, zowel van de aantrekkelijkheden als van de gebreken, verdiept en verrijkt de gevoelens, die zonder redelijke overweging niet anders dan min of meer sterke impulsen zijn. Wanneer het speelgoed maar voldoende ‘echt’ is en een beroep op het intellect doet in overeenstemming met de ontwikkeling van de speler, dan blijft het overigens ook voor de volwassenen zijn bekoring behouden. Het verveelt niet, zolang alle mogelijkheden ervan nog niet zijn beproefd en eerst wanneer die mogelijkheden uitgeput zijn gaat de herhaling der spelletjes vervelen en laat men het geliefd voorwerp slingeren, verdwijnt het uit de belangstellingssfeer. Een stuk speelgoed doet een beroep op onze eigen fantasie en het wordt waardeloos, zodra onze fantasie er niets nieuws voor weet te verzinnen, dit in tegenstelling tot het kunstvoorwerp, waarbij het de fantasie van de kunstenaar is die ons steeds weer boeit, een fantasie die op haar beurt de onze stimuleert. Het speeltuig activeert onmiddellijk, het kunstwerk middellijk.

Van mijn mec-mannetje, Anton, heb ik niet los kunnen komen. Dat ik van hem hield bewijst al het feit dat ik hem een naam gaf. En dat ik hem niet uit mijn gedachten heb kunnen zetten, het zal, vermoed ik, zijn doordat zijn mogelijkheden niet uitgeput waren op het ogenblik dat ik hem, tengevolge van een dwaasheid die geheel voor mijn eigen rekening komt, verloor. Mijn mec-mannetje was mij dierbaar tot en met het ogenblik van de catastrophe die zijn einde betekende. Zo kon ik ook niet meteen besluiten een nieuw mensje aan te schaffen. Het leek me een verraad aan Anton. En nadat enige jaren waren verlopen had de scepsis mijn belangstelling zo ondergraven, dat ik het niet aandurfde opnieuw een bedrag te investeren in iets wat door nuchterlingen een robot wordt genoemd. Een robot, ja eigenlijk alleen dat en niet meer, een stuk speelgoed dat tot bijna het uiterste was geperfectionneerd, maar toch slechts een stuk speelgoed, hoegenaamd zonder practisch nut. Dat neemt echter niet weg, dat ik in gesprekken met hen die zich niet te hoog achten voor het spel met mec-mensjes nog altijd met genegenheid spreek over Anton. Ik kan er nog steeds niet toe komen, hem een robot te noemen. Deze benaming heeft voor mij iets denigrerends, klinkt voor mij als een scheldwoord.

[p. 210]

Anton had een mooie gestalte. Hij was gemaakt naar een levend model en zijn uiterlijk was geheel in rubber uitgevoerd. Hij was ruim een hoofd kleiner dan ik en zijn kleding kon ik daardoor steeds kopen in de halfjaarlijkse opruiming, wanneer de kleine, incourante maten door de winkeliers van de hand worden gedaan. Door de volkomen regelmatige proporties van zijn figuur zat confectie hem altijd als gegoten. Hij heeft nooit maatkleding gedragen, dit in tegenstelling tot veel andere mecs, die door een teveel aan apparatuur of een verouderd mechanisme uitdijende buiken, te brede borstkassen of andere afwijkingen hebben. Haar, wenkbrauwen en ook de overige beharing had ik door een grimeur van het Koninklijk Toneel laten aanbrengen en ik heb aan Antons uiterlijk steeds de grootste zorg besteed.

Hij was uitgerust met een Nicholson stofwisselings apparatuur, die, afgezien van een incidentele obstipatie door een verstopt ventiel, nimmer heeft geweigerd. Verder had ik een zevental impulsjes in hem laten aanbrengen, waardoor hij reageerde op allerlei invloeden van buitenaf. Nu ik me achteraf tracht te herinneren, tot welke reacties Anton in staat was, realiseer ik mij, dat uitsluitend onaangename gewaarwordingen hem prikkelden. Hij was zeer gevoelig voor temperatuurverschillen, vocht, lawaai en aanrakingen die een mens pijn zouden veroorzaken. Maar omtrent zijn echtheid zegt dit eigenlijk weinig. Hoogstens zou men kunnen zeggen, dat hij vatbaar was voor verdere perfectie. Ook een baby reageert immers bijna uitsluitend op onlustgevoelens.

Behalve een electronische comptometer en de normale zend- en ontvanginstallatie van Funnywitzer had Anton een vochtreservoir in de borstholte, waaruit hij bij overprikkeling tranen kon putten. Boven zijn naveltje was hij daarom inwendig geheel roestvrij.

Zijn gang en bewegingen hadden niets van het houterige, dat robots in het eerste ontwikkelingsstadium kenmerkte. Hij ging soepel zijn gang, stootte geen meubelen omver wanneer hij zich door de kamer bewoog, dank zij het radarscherm dat in het front van zijn overhemd was verweven en de full-automatic reacties op onraadbeelden. Wel scheen hij, doordat obstakels eerst op ruim een meter afstand voldoende duidelijk in het scherm vielen, sterk bijziende. Hij droeg dan ook een bril met cylinderglazen, een exemplaar van een vriend van mij, die zeer kippig was.

Ik weet wel, dat Anton in zekere zin niets bijzonders was. Er zijn mecmensjes gemaakt met veel meer mogelijkheden. Levendig herinner ik mij de voetbalwedstrijd in het Olympisch stadion tussen twee elftallen van robots, één van de grootste manifestaties op dit terrein, omdat niet slechts de spelers, maar ook het publiek namaak waren. Het laatste bestond bijna geheel uit uit alle werelddelen bijeengebrachte mechanics met een gezichts-

[p. 211]

veld van een kilometer of meer. Deze gebeurtenis is indertijd opgezet door een filmonderneming en de band is overbekend geworden, doordat de meeste t.v. zendstations die meer dan eens hebben vertoond. Toch werd de film slechts in een nauw begrensde kring gewaardeerd, omdat in deze wedstrijd, uiteraard, de spanning ontbrak. De uitslag was berekend. Het bijzondere was echter gelegen in de natuurlijke reacties van het publiek dat, telkens wanneer de bal in een doelgebied belandde of de gevaarlijke zone verliet, een natuurlijk, oorverdovend en dierlijk gebrul ten gehore bracht en met de voeten stampte en met de armen zwaaide, alsof het door waanzin bevangen was. Dit had iets beangstigends.

Kort daarna en naar aanleiding daarvan is de actie gevoerd, die ten doel had aan robots het actief stemrecht voor de raden en staten toe te kennen. Ik acht dit een dwaasheid. Een mechanic is niet meer en mag niet meer zijn dan een speeltuig, zij het dan een hoog ontwikkeld speeltuig, waarmee men zeer blij kan zijn.

Afwijzend sta ik ook tegenover de experimentele vormen van automatics, zoals men die een tiental jaren geleden veel aantrof. Sommige daarvan functionneren nu nog. Ik vind die een belediging van de menselijke natuur. Een robot die een oor op de plaats van zijn neus draagt, die twee linker ogen heeft of een mond en een kin als een slangenbek mag men dan symbolisch moeten opvatten - ik ben tot het waarderen van een dergelijke rauwe symboliek niet in staat. Een menselijke figuur met een schedel waarin hondjes keffen of een neusgat waaruit veldbloemen en korenaren spruiten vind ik afgrijselijk. En ik schaam mij er niet voor hier van een zodanige primitieve instelling blijk te geven.

Maar laat mij voort gaan en het verhaal van Anton afmaken. Ik schreef al, dat het aan mijn eigen dwaze schuld te wijten is, dat ik hem verloor. Het begin nu van deze dwaasheid was, dat ik mij aansloot bij een vereniging van eigenaren. Ik liet mij daartoe verleiden door allerlei reclame, die kostenbesparing voorspiegelde. Geheel ongegrond was deze reclame niet. Coöperatie op het gebied van aanschaf en onderhoud kunnen inderdaad enige voordelen afwerpen. Ook de karkas-bezorging van onherstelbaar defecte mec-mensjes is aantrekkelijk. Het is geen prettige gedachte, een speelgenoot waarmee men menig aangenaam uur heeft doorgebracht eens bij de vuilnisemmer te moeten deponeren.

Maar het gevaar van dergelijke verenigingen schuilt daarin, dat men de wezentjes in collectief verband wil laten optreden. De automatics zijn daarvoor ongeschikt. Men kan ze zo vervolmaken, dat ze in practisch alle denkbare situaties op de theoretisch juiste wijze reageren. Maar hun zwak is, dat ze bepaald nooit onjuist reageren. Ik bedoel, dat ze nimmer spontaan paradoxaal kunnen handelen. In een maatschappij van robots brengt nooit

[p. 212]

een exemplaar het offer van zijn eigen bestaan. Men kan een pseudo-maatschappij wel zo organiseren, dat een mec-mensje ten gronde gaat. Maar dat is niet meer dan een zinloze vernietiging. En een dergelijk ongeval neemt daardoor niet de beklemming weg, die veroorzaakt wordt door de tot het uiterste doordachte wetmatigheid. Integendeel, de dreiging wordt daardoor eer geaccentueerd. Om kort te gaan: in een maatschappij die volkomen doelmatig is ingericht, is voor de liefde geen plaats. Daardoor wordt het massaspel van robots een schouwspel waarin de dood, onzichtbaar, de hoofdrol vervult. Het toneel krijgt een bijna luguber karakter.

Waarom liet ik Anton op uitnodiging van mijn vereniging deelnemen? Ik beken, het is een toegeven aan mijn ijdelheid geweest. Anton was voor beperkte taken zeer bruikbaar. Hij deed voor de doorsnee mec-man niet onder. En het spel zou een gebeurtenis van internationale betekenis worden. Heel het Gebouw voor Wetenschap en Techniek was, in het touristenseizoen, voor vier weken afgehuurd en men verwachtte honderdduizenden toeschouwers op de modelmaatschappij. Een Zuid Amerikaans exemplaar zou Chopin ten gehore brengen op een concert-vleugel. Dit mec-mensje had een repertoire van meer dan twintig stukken en het speelde beter dan ooit een virtuoos moet hebben gedaan, daar de kracht van iedere aanslag tot in breuken met vijf decimalen was berekend en afgesteld. De tempi waren door een wereldberoemd dirigent bepaald. Dat mijn Anton met dergelijke automatics zou mogen optreden, vleide mij. Na een korte aarzeling heb ik toegestemd.

Dagelijks ging ik kijken. Anton vervulde een sleutel-functie op het centraal bureau voor de statistiek. Hij reageerde op een vijftal instrumenten, die de radiografisch overgebrachte berichten omtrent temperatuur, lichtsterkte, vochtigheidsgraad, geluidssterkte en energievoorziening in elk der vertrekken van het gebouw aangaven. Bij de geringste afwijkingen, gewoonlijk veroorzaakt door het menselijk publiek en door weersinvloeden van buiten, trad hij corrigerend op. Hij kon zijn taak gemakkelijk aan. Hoewel hij zich steeds in een perfecte staat van onderhoud bevond, was hij voor de aanvang van de show nog eens geheel doorgecontroleerd en gereviseerd. Ik wist, dat hij niet zou weigeren. Ten overvloede observeerde ik hem nauwlettend, herhaalde malen op een dag. Maar ik constateerde niet de geringste afwijking.

Dan liep ik maar weer door de zalen van het gebouw en zag ik het schouwspel der samenwerkende mec-mensen aan. Maar hoe meer tijd verstreek, hoe neerslachtiger ik werd. En des nachts, in mijn dromen, zag ik geen robots maar skeletten rondwaren door het gebouw rammelend met hun knokels en de mensen met metaal-achtige stemmen toefluisterend: ‘Dit zijt gij, mijnheer. Dit wordt gij, mevrouw!’ Dan, hees lachend, of vals zin-

[p. 213]

gend, gingen zij voort met hun taak, onderdeel van het groot geheel van de show. Keer op keer werd ik wakker met een schreeuw. Mijn eerste beweging was dan een tasten naar de stoel naast mijn bed, waar Anton placht te zitten. Pas als ik in het ledige tastte, stond mij weer voor de geest, wat er gaande was.

Een dergelijke droom overviel mij de zestiende avond van de vertoning al zeer vroeg. Omstreeks half twaalf werd ik met een angstkreet wakker en mijn bedlaken was klam van het transpireren. Ik hield het niet langer uit en haastig begaf ik mij naar het gebouw voor Wetenschap en Techniek. Even voor het sluitingsuur kwam ik er aan. Door de ingang voor het personeel sloop ik naar binnen en ik rende met sprongen de trap op, naar het vertrek waar Anton zijn taak vervulde.

‘Welterusten’, reageerde hij op mijn binnenkomen. Het was onjuist, maar om hem voor deze gelegenheid meer functies in te bouwen had men van zijn ongeveer 387 zinnetjes maar 169 in tact gelaten. Ik wist het, maar nu maakte het toch mijn woede gaande. Was deze bête robot mijn Anton nog wel? Het was, alsof een vreemd monster voor mij stond.

‘Ga mee’, snauwde ik hem toe.

‘Dat gaat niet, mijnheer’, antwoordde hij. ‘Als ik mijn post zou verlaten, zouden er grote ongelukken gebeuren. Het bestaan van alle mec-mensen in dit gebouw is van mijn oplettendheid afhankelijk’.

Het was een vulgaire zinnencyclus, die door een bestuurslid was bedacht om het publiek te vermaken. Mijn woede steeg. Hij had mij aangesproken met mijnheer. Ik was een vreemde voor hem. Ik had mijn liefste speelgoed, mijn vriend verloren.

‘Ga mee’, schreeuwde ik. ‘Wat kunnen mij die dooie dingen schelen’.

Ik greep hem vast en nam hem onder mijn arm. Hij woog slechts vijf en dertig kilo en het kostte mij hoegenaamd geen moeite, hem meer springend dan lopend langs de trap naar beneden te dragen.

Vlak bij de uitgang gekomen, hoorde ik een oorverdovende knal opklinken uit de grote zaal. Verstijfd van schrik stond ik stil. Ik begreep, dat een fout in de regulatiekamer een ontzaggelijke schade had kunnen veroorzaken. Ik begreep ook, dat ik niet terug kon. Anton in zijn oude positie plaatsen zou niet meer helpen. De onderbreking in zijn aanwezigheid met tien seconden zou doorwerken in al zijn reacties. Ik holde voort.

Buiten gekomen sprong ik met hem in een taxi. Ik gaf opdracht, ons met de meeste spoed naar mijn huis te rijden. De eerste minuten was het mij onmogelijk overigens een woord uit te brengen. Ik hijgde, alsof ik aan de dood was ontsnapt. Dit was in zekere zin ook het geval.

Eindelijk kwam ik tot mezelf. Ik kon weer spreken. ‘Hoe gaat het’, vroeg ik aan Anton. ‘Best, dank je’, moest hij antwoorden. Het was één van de

[p. 214]

169 zinnetjes, die ze hadden laten staan. Maar hij reageerde niet. Ik kneep hem eens in zijn wang en streek hem over het achterhoofd. Maar hij bleef stijf en levenloos als een etalage-pop in mijn armen hangen. Nog voor mijn bevreemding goed vat op mij had, zag ik een snoertje uit zijn broekspijp bengelen. Eerst toen realiseerde ik mij, wat ik had gedaan.

Anton was tijdens de show ingeschakeld op de centrale energie-voorziening. Zijn eigen micro-centrale van Nicholson stond nog thuis. Toen ik hem losrukte, was het gebeurd met hem.

Thuis heb ik de schade opgenomen.

Een kortsluiting had een totale inwendige destructie teweeggebracht. Herstel was uitgesloten.

De volgende morgen las ik in de ochtendbladen, dat het Gebouw voor Wetenschap en Techniek, in verband met een technische storing, tot nadere aankondiging gesloten zou zijn. Later hoorde ik dat de schade in de miljoenen liep.

Er is een proces uit voortgevloeid, maar aan de vereniging is de eis tot schadevergoeding ontzegd. In hoger beroep was het Hof van oordeel, dat de schuld niet bij gedaagde - dat was ik dan - lag, ‘daar van algemene bekendheid is, dat bij constructies als de onderwerpelijke onmiddellijke menselijke controle, die direct ingrijpen mogelijk maakt, onontbeerlijk moet worden geacht en dat eiseres, door ten deze slechts te vertrouwen op de technische volmaaktheid der mechanismen van haar leden, in het betrachten der vereiste zorgvuldigheid ernstig te kort is geschoten.’

Ik geloof echter, dat het minder deze overweging is geweest, dan de allerwegen groeiende antipathie tegen robot-culturen, die mij van een financiëel debacle heeft gered.