Ontmoeting. Jaargang 7

[p. 46]

Twee maal Hollywood
Aize de Visser

Het aantal films over onderwerpen, ontleend aan de Bijbel (niet te verwarren met Bijbelse films) is helaas weer met enkele vermeerderd. Over het Italiaanse product De Koningin van Saba kan ik zeer kort zijn, daar in deze film iedere acteur en actrice duidelijke pogingen doet aan te tonen, dat hij of zij liever in de zon was blijven liggen dan door namaak-paleizen te wandelen en namaak-Jeruzalems te bestormen.

Eigenlijk zou ik ook Salomé, made-in-Hollywood, liefst zo gauw mogelijk vergeten, ware het niet dat er in dit goede land een tijd is geweest, waarin een dominee, die zitting had in de Tweede Kamer van de Staten-Generaal, opstond en een interpellatie hield naar aanleiding van de vertoning van een film, waarin de Here werd voorgesteld als een neger met een witte baard en een hoge hoed. Ik zou namelijk gewild hebben dat alle dominees in alle Kamers (en daarbuiten) netjes op hun stoel waren blijven zitten, toen de prachtige film Grazige Weiden ogen en harten van verstandige mensen verrukte. Maar ik zou ook graag gewild hebben dat op dit ogenblik alle dominees en alle verstandige mensen in alle Kamers opstonden en erop zouden aandringen het wanproduct Salomé ten spoedigste naar het land van herkomst terug te zenden. In de stille hoop dat het ook dáár nooit weer zou arriveren...

Wij hebben reeds Simson en Delilah en David en Bathseba in Technicolor over het witte doek zien wandelen; ik geloof niet dat iemand zat te hunkeren op deze wijze met Johannes de Doper en Salomé geconfronteerd te worden. Dat echter een zekere William Dieterle het nochtans nodig vond, zal wel iets met de broodvraag te maken hebben.

Hij vond ene mejuffrouw Hayworth (ja, ik meen zeker te weten, dat zij in die tijd net niet getrouwd was) begrijpelijkerwijs bereid de rol van Salomé te spelen, begrijpelijk omdat het haar aan ieder talent ontbreekt. Dat echter een man als Charles Laughton (Hendrik VIII) zijn naam in letterlijke en figuurlijke zin op het spel liet zetten is bepaald vreemd.

De Bijbel is zeer sober waar het de gegevens betreft over de dochter van Koning Herodes, die op instigatie van haar moeder op de verjaardag van de vorst danste en zo de dood van de ‘heraut van de Koning’ bewerkstelligde. Dat was natuurlijk geen beletsel voor een aantal heren in Hollywood, integendeel, het was voor hen een aansporing hun (blijkbaar) vrij povere fantasie aan het werk te zetten om zoveel meter film met zoveel kleurige beelden vol te stampen.

Nu is echter genoemde juffrouw Hayworth de lieveling van een groot aantal geregelde celluloid-klanten en de rol die Salomé in werkelijkheid in het leven van Johannes de Doper gespeeld heeft, schijnt met deze liefde niet te combineren te zijn. De Hollywoodse logica gebiedt dan een vervalsing van de schaarse Bijbelse gegevens.

[p. 47]

... wie zal dat een juffrouw van zo goede proporties kwalijk nemen...

Zo is Salomé een lief meisje geworden, een beetje onstuimig misschien, maar wie zal dat een juffrouw van zo goede proporties kwalijk nemen. Ze is dol op haar moeder, dol op een Romeins officier en tenslotte ook nog dol op Johannes. Het is dan ook totaal onjuist te menen, dat de dans aan het hof van Herodes ten doel had Johannes van het leven te beroven. Salomé Hayworth danst juist om De Doper te redden. Natuurlijk, deze opzet mislukt, daar de toeschouwer anders de sensatie zou moeten missen een heel hoofd op een schotel te zien liggen.

Tussen haakjes: de figuur van Johannes de Doper wordt uitgebeeld op een wijze die doet denken aan een recalcitrante idioot, een soort Hitler-zonder-snor-met-baard.

En, voor zover u zelf nog niet op het idee bent gekomen, niet de discipelen brengen Johannes het bericht aangaande Jezus Christus en Zijn optreden, dat doet de Romeinse Christen-officier Stewart Granger op die dag van het feest aan Herodes' hof.

Mag dit hele geval al getuigen van een zo stompzinnige geesteloosheid, dat het zijn weerga in de geschiedenis van 's werelds grootste vermaak-industrie moeilijk zal vinden, het geheel wordt zo mogelijk nog stijllozer

[p. 48]

doordat men zich niet ontzien heeft de figuur van Christus op het doek te brengen. Aan het slot vinden we de gelieven, de Romeinse Christen Granger en Salomé Hayworth aandachtig luisterende naar de Bergrede, die begeleid wordt door vierstemmige koormuziek. Opvallend is daarbij het feit, dat in de grauwe massa het kleed des Heren en het gewaad van Salomé even OMO-wit zijn.

Ik geloof dat ieder verstandig mens kotsmisselijk wordt van deze stupide vertoning. Maar het is jammer, dat bioscopen zo veelvuldig bezocht worden door mensen die nooit misselijk worden.... Die op deze wijze, in dit milieu, met deze Christus in aanraking komen. Met een Christus, die reclame zou kunnen voeren voor een wasmiddel, met een Bergrede plus koormuziek. Dat is doodgewoon een belediging niet van de christenen alleen, maar in de voornaamste plaats van onze Heer en Heiland Zelf.

Ja, ik zou willen dat er nu eens een dominee opstond. Met een gewoon verstandig mens ben ik overigens ook al tevreden....

Er is nog een ander Hollywood. Ja zeker, het is er. Gelukkig.

Het is merkwaardig, dat een volk met zulk een wansmaak (en daarvan is Salomé heus niet het enige voorbeeld) ook films kan scheppen, die het summum van film-dramatisch kunnen en cinematografische vormgeving zijn.

Ik hoef hier alleen maar de verfilming van een aantal Amerikaanse toneelstukken te noemen: Glazen Speelgoed, Tramlijn Begeerte en De Dood van een Handelsreiziger. Ook deze rij is gegroeid. William Inge's Come back, little Sheba (M'n kleine Sheba, kom terug) is verfilmd en ik moet er direct bij zeggen, dat deze rolprent, althans technisch gezien, nog uitsteekt boven de hier eerder genoemde filmbewerkingen.

Het Amerikaanse drama staat op het ogenblik op een zeer hoog peil. De genoemde toneelstukken zijn er even zovele bewijzen van. Zeer opmerkelijk is de plaats die de droom in deze moderne dramatische literatuur inneemt. Het zou de moeite lonen dit opmerkelijke verschijnsel aan een nader onderzoek te onderwerpen, maar een dergelijke analyse gaat de grenzen van dit artikel ver te buiten (trouwens, eerlijk gezegd: ook mijn capaciteiten te boven).

Het is in zekere zin ook de droom, die een centrale plaats inneemt in dit stuk (en deze film) van Inge.

Nog een andere overeenkomst meen ik in de genoemde toneelspelen te mogen opmerken: de plaats van een dramatisch hoogtepunt, dat zo sterk is, dat het niet enkel de climax van het stuk is, maar eigenlijk het gehele drama in geconcentreerde vorm. De climax wordt niet alleen verklaarbaar uit het voorafgaande, het voorafgaande wordt eigenlijk ook pas ten volle begrijpelijk vanuit de climax.

Dit verschijnsel bergt gevaren in zich. Ongetwijfeld. Want de auteur komt in de verleiding al zijn kaarten in dit centrale punt van het stuk uit te spelen, zijn drama naar de sterke scène toe te schrijven, het voorspel enkel als aanloopje te gebruiken. Ik had de indruk tijdens het bijwonen

[p. 49]

van de opvoering van M'n kleine Sheba, kom terug (een prachtige realisatie door de Haagsche Comedie, met Ida Wasserman en Paul Steenbergen), dat William Inge niet geheel aan dit gevaar ontkomen is. In het begin was het geheel een beetje magertjes.

Bij de film, die zich getrouw bij het drama aanpast, was van deze zwakte, dit manco zo u wilt, echter niets te bespeuren. Dat is de triomf van de cinematographie! Want waar het drama niet in staat is bepaalde kleine nuanceringen in het spel over het voetlicht heen te spelen, daar haalt de camera in de close-up als het ware deze ‘kleinigheden’, die in het totaal zeer belangrijk kunnen zijn, en dit totaal ook tot in alle scènes in de letterlijke zin belangwekkend maken, tot ‘vlak voor’ het oog van de toeschouwer. Hetzelfde opmerkelijke verschijnsel kon men destijds constateren bij de verfilming van Rattigans Met eervol ontslag (The Browning version), dat prachtige Engelse werk, waarin Laurence Oliver de (film-) hoofdrol speelde. Zelfs een auteur als Van Dalsum wist tijdens de opvoering van dit spel door het voormalige A.T.G. de zaal niet geheel te pakken.

De inhoud van M'n kleine Sheba, kom terug, is de volgende:

Doc Delaney is vroeger noodgedwongen getrouwd met Lola, waardoor hij zijn studie in de medicijnen niet heeft kunnen beëindigen. Het huwelijk, aangevangen met de geboorte van een dood kindje, is eigenlijk een mislukking geworden, Doc is aan de drank geraakt, maar is er door taaie volharding in geslaagd geheelonthouder te worden. Zijn vrouw is geworden tot een goedmoedige, wat slonzige vrouw, die alleen maar praat, praat tot in alle eindeloosheid, onbenullig, hartelijk en dom. Maar die zich vastklampt aan de droom, de droom die gestalte kreeg in het kleine hondje Sheba, dat weggelopen en spoorloos verdwenen is.

‘Sommige dingen zouden nooit oud mogen worden,’ zegt Lola en dit citaat is evenzeer een sleutel tot het begrijpen van deze vrouw als de woorden ‘Maar hij is een menselijk wezen’, het waren voor het begrip van Linda, de vrouw uit Millers Death of a Salesman. Het maakt de radioscène duidelijk, maar ook al haar reacties op hetgeen gaat gebeuren.

In de kleinheid van het leven der Delaney's komt de jonge studente Marie Buckholder binnen. In haar en in de, voor haar verloofde verborgen gehouden, verhouding met een boy-friend, ziet Doc zijn eigen en Lola's verleden herleven, een herleving die scherper van omvang en contouren wordt tegen de achtergrond van het heden met Lola's onbenullige, goedbedoelde vraagjes: Maar je had zonder mij toch wel af kunnen studeren.. Had je me liever niet getrouwd, vragen die wellicht in Does bewustzijn vaag leven, maar die nu een martelende obsessie worden. Deze obsessie wordt nog verhevigd omdat de twijfel in zijn hart over de vraag of Lola hem vroeger niet met een ander bedrogen heeft bijna tot zekerheid wordt in wat hij ziet gebeuren tussen Marie en haar vriendje en de reacties van zijn vrouw hierop.

Doc Delaney drinkt zich een delirium en moet in een ziekenhuis op-

[p. 50]

... onbenullig, hartelijk en dom...

genomen worden. Na zijn terugkeer hoort hij dat Marie getrouwd is met aar eigenlijke verloofde.

Dan begint voor Lola en haar man weer het trieste, grauwe leven van alle dag. Een leven echter, dat nochtans doortrokken is van iets van mildheid, iets van in diepe vertedering groeiend begrip, genegenheid en geduld, en dus iets van zeer waarachtige liefde.

Bij de beoordeling van dit werk weet men niet, wie men het eerst moet noemen: de regisseur Daniel Mann, die feilloos en met een bijzonder begrip van de mogelijkheden der cinematographie deze huwelijkstragedie heeft vastgelegd of de spelers, die dit drama in al zijn intense heftigheid en bedwongen spanningen tot een aangrijpende werkelijkheid wisten te maken. Van deze spelers dienen vooral Shirley Booth als Lola en Burt Lancaster als Doc genoemd te worden.

Shirley Booth, een toneelspeelster, die voor het eerst voor de filmcamera werkte, heeft in Lola een vrouw gecreëerd, die men zelden of nooit op het witte doek ontmoet, een waarin de toeschouwer volledig kan geloven. Zo is zij. Zo liep deze vrouw door het huis, week, een beetje dik, de slappe spieren niet gesteund door enig hulpmiddel, in een slordige ochtend-

[p. 51]

... Doc Delaney drinkt zich een delirium...

jas. Zo stonden ook haar ogen: vriendelijk, goedmoedig, dom, vergeving vragend.

Burt Lancaster, mij alleen bekend uit kleurrijke avontuur- en harem-films, een soort he-man voor she-women, verrast door een sobere, overtuigende en soms overrompelende creatie.

Come back, little Sheba is een grote film. Ik vind haar verschijning een gebeurtenis.