Ontmoeting. Jaargang 7

[p. 9]

De Venetiaanse meesters
W.J. Schulte Nordholt

Het is voor een Noorderling moeilijk om de kunst van Italië te waarderen. In een tijd als de onze, waarin hij niet meer bevangen is in klassicistische schoonheidsconcepties, die hem toch van zelf wel doen knielen voor het genie van de ‘goddelijke’ Rafaël, doet die hele ideale wereld uit het Zuiden hem wat onwerkelijk aan. Men moet al het land zelf bezocht hebben, om begrip te krijgen voor de strengheid en harmonie van b.v. de Florentijnse kunst. Misschien is Venetië een uitzondering.

Waar water is, zijn wolken, is nuancering van licht en verfijnder kleurgevoel. Dat ten eerste maakt de Venetiaanse kunst voor ons makkelijker begrijpelijk dan de Toscaanse. Misschien komt daar nog bij dat de Venetianen in omstandigheden leefden, tamelijk wel vergelijkbaar met de Hollandse. In beide landen een republiek, met een rijke koopliedenkaste op het kussen. In de portretten vooral vindt men wel iets van die verwantschap. De heren ontlopen elkaar niet zoveel. Maar meteen dringt zich dan een kardinaal verschil op: in Venetië bleef de Roomse Kerk het centrum van het leven en één van de voornaamste opdrachtgeefsters voor de kunst. Zo begint deze tentoonstelling met altaarstukken en men vindt ze vervolgens in bijna alle zalen weer. Natuurlijk, de geest verandert. De stijve heiligen uit het Trecento van de eerste zaal hebben weinig van doen met de even spirituele als plastische gestalten van Tintoretto. Zij zijn trouwens bar vervelend, die vroege werken. Zoiets klinkt wel wat cru natuurlijk, maar, eerlijk, het zijn zulke dode poppen in het goud, vanuit een Byzantijnse traditie gemaakt, groots, heilig, levenloos. Op zichzelf was er nog wel iets voor te zeggen, maar òf men ziet er teveel Dij elkaar, en dat is ontzettend saai, òf men ziet ze naast latere kunst en, speciaal hier, dan blijft er niets van over naast de grote 16e eeuw met een kunst die je elk ogenblik in pure verrukking brengt om wat ze met verf konden.

Ik heb altijd, zoals zovelen thans, veel meer bewondering gehad voor de vroeg Renaissance met haar primitieve helderheid dan voor de volmaaktheid van latere tijd. Ik ben daar in Italië al enigszins van bekeerd, heb Rafaël wel niet bewonderd, maar Michel Angelo boven mate. En goed, dat is geen volmaaktheid maar spanning, maar ook Titiaan ben ik daar al gaan liefhebben. Hier op deze tentoonstelling is dat me nog veel sterker zo gegaan. Ik heb in de eerste zalen al staan bewonderen voor een Madonna van Bellini en voor de vertelkunst van Carpaccio. Maar verrukter ben ik geworden van dat prachtige levende portret van Palma Vecchio: Violante. En dan ben ik af in het Cinquecento. Maar dan komt Titiaan. Wat een wereld! Wat een grootsheid! Niet alles, o nee, niet eens alles. Maar alleen al bij één zo'n schilderij als het altaarstuk uit Ancona: Maria verschijnt aan twee heiligen, zinken hele scholen in het niet. Wat een grandioze scala van kleuren en gevoelens van beneden naar boven. Wat een kracht van uitdrukking en gloed. Dat fenomenale uitzicht tussen de

[p. 10]

Giovanni Bellini, Madonna met Kind

[p. 11]

Titiaan. Maria verschijnt aan twee heiligen

[p. 12]

Tintoretto. Maria-boodschap

[p. 13]

Bernardo Bellotto. Gezicht op Dresden

[p. 14]

beide voorgrondfiguren door op Venetië, die geheimzinnige plant, de blinkende wolken daarboven. Een schilderij waarin alles voltooid is, gereed, volmaakt, eeuwig. Naast Titiaan is het Tintoretto, die voor mij het hoogtepunt is. Ik zou moeilijk kunnen kiezen. Tintoretto is een heel ander schilder, minder harmonieus, spiritueler, plastischer ook. Geheimzinniger eigenlijk. Een man van een latere generatie, al onder het beslag van een meer geestelijke en barokke wereld. Zijn ‘Bewening van Christus’ is rust en beweging tegelijk, leven en mysterie. En hoe subliem zijn die twee orgeldecoraties: ‘Maria-boodschap’ uit het eigen bezit van het Rijksmuseum. Links die neerdalende engel, rechts die devote Maria, de handen gekruist op de meisjesborst, een bevend aureool boven het hoofd. Men weet niet wat in Tintoretto het meest te bewonderen, zijn dramatische kracht of zijn haast impressionistische bewogenheid van schilderen.

Een ontdekking is in deze verzameling Jacopo Bassano, tijdgenoot van Tintoretto en Veronese, zwaarder en donkerder dan deze, realistischer tegelijk (b.v. in zijn landschap met het offer van Abraham), maar soms ook geheimzinnig en in een sterk chiaroscuro, zo in zijn Suzanna en de beide ouderlingen. Men lette op het prachtige hertje rechts op dit laatste schilderij.

De Venetiaanse kunst heeft een nieuwe bloei gekend in de 18e eeuw. Tiepolo, Canaletto, Guardi, Longhi, in de laatste zalen houden zij uw aandacht gespannen. Een andere tijd, burgerlijker, realistischer. Canaletto is een schilder van nauwkeurige en toch poëtische stadsgezichten, soms bijna fotografisch, maar toch vol raffiniment. Men ziet hem hier niet op z'n best. Guardi wel, hij verhoudt zich tot Canaletto als bij ons Emanuel de Witte tot Saenredam. Hij is levend, romantisch bijna, picturaal, niet architectonisch. Een verrukkelijke schilder, die met de simpelste lichteffecten een overvloed van leven weet te suggereren. Canaletto's neef en leerling Bellotto is een minder bekend en haast nog koeler schilder dan zijn oom. Maar zijn prachtige gezicht op Dresden hier is een openbaring. De schoonheid van steigers voor een nieuw in aanbouw zijnde kerk heeft hij in een prachtig rhythme van lijnen vereeuwigd. De laatste schilder van de reeks is Pietro Longhi, een amusant verteller à la Cornelis Troost bij ons, met leuke plaatjes, lang niet zo knap toch als Troost.

En dan waren er nog een hele reeks zalen vol tekeningen, een prachtige aanvulling op de schilderijen. Daarna zo gauw mogelijk naar Venetië zelf. Want als zo de voorportalen zijn....!