Ontmoeting. Jaargang 2

[p. 361]

C. Rijnsdorp
Wilma, de milde

Er wordt nog al eens geklaagd over het gemis aan een Christetelijke aesthetiek. Die te schrijven, zo, dat het denken zich gevangen geeft en de scheppende fantasie van spanning de adem inhoudt, schijnt nog aan niemand van ons gegeven. Wat zulk een aesthetiek bijvoorbeeld ook voor de critiek zou kunnen betekenen, kan niet gemakkelijk worden overschat.

Het bezwaar is, dat de wijsgerige scholing, die voor het schrijven van een monumentale Christelijke aesthetiek vereist wordt, alleen kan worden verkregen in een leven, dat zich op het abstracte denken heeft toegespitst. Maar wil aan de materie recht worden gedaan, fijn recht, recht in bizonderheden, dan moet dat abstracte denken beschikken over een enorme rijkdom aan persoonlijke aesthetische ervaringen, zoals alleen diegene in een lang leven verwerven kan, die met ziel en zinnen naar de schoonheid gericht leeft.

Persoonlijke aesthetische ervaringen, zei ik, en ervaringen; niet slechts een nog zo indrukwekkende kartotheek van uitspraken en aantekeningen, vlijtig bijeen gelezen uit de wereldliteratuur. De denker en schrijver over de schoonheid moet tot in de vingertoppen kunstenaar zijn en geen school of richting, geen kunstuiting zo bizar of hij moet tot de ziel achter de tekens kunnen doordringen.

Soms geeft men de moed op, het verschijnen van zulk een werk te zullen beleven, terwijl men niet berusten kan in de lectuur van honderd en één monografieën en afzonderlijke studies, min of meer glinsterende scherven, maar die zich nooit tot één schitterend spiegelvlak willen samenvoegen

Ook hier het onvervulde verlangen naar een bespiegeling van de schoonheid, die bewustzijn èn gemoed bevredigt en verzoent.

Maar mogen wij op zulk een uit schoonheid geboren, leven ademend aesthetisch belijdenisgeschrift rekenen? En indien wij inzien, dat hier wellicht de schaduw over ons valt van Mozes' hand, die de onverdonkerde ogen beschut, waarmee deze geweldige naar het beloofde Land spiedt, dat hij zien maar hier niet betreden mag, zal men dan niet, met half verblinde ogen weliswaar, terugstrompelen naar het legerkamp om van zijn heimwee proberen te genezen?

[p. 362]

Wat is een Christelijke aesthetiek, wanneer zij niet steunt op een kunstproductie, die van een Christelijke geest doorademd is? Moet ze niet neerslag zijn van leven en niet slechts van denken? Leest men ook druiven van doornen, of vijgen van distels?

Er is veel veranderd sinds de betreurde Han van der Leek, aan wiens verlies wij juist in deze ‘Ontmoeting’-jaren telkens zo smartelijk herinnerd worden, zijn artikelen over het manco-vraagstuk schreef. Ongetwijfeld is er vooruitgang geboekt; het algemene niveau is verhoogd, de smaak verbeterd, het inzicht verdiept. Maar was vóór 1940 het gevaar al min of meer acuut, dat de vaardige schrijver van Christelijke romans aan de huisvlijt-terwille-van-de-verdienste zou vervallen, na 1945 blijkt er bovendien veel van het vroeger verworvene teloor te zijn gegaan. Het proza is positief van mindere kwaliteit en wie nauwelijks zijn taal goed schrijft kan, als hij over een zeker talent van vertellen beschikt, in minder dan geen tijd zwart op wit tot de erkende letterkundigen gerekend worden.

Waar is het idealisme, waar is de Christelijke visie, waar is het getuigend, uit roeping schrijven, dat tevens niet rust voor een vorm gevonden is, die in ieder woord en in iedere wending getuigt van de onverbrekelijke eenheid der levensfuncties? Men behoeft geen Multatuli- of Nietzsche-allures aan te nemen om te weten dat wat zonder hartebloed geschreven is, niet bestaan kan voor het gericht van een half decennium.

En indien al niet sinds 1925 boeken of verzen geschreven zijn, waarvan men een schok krijgt en zegt: ‘dàt is het waarnaar wij al die jaren hebben uitgezien; hierin is al ons verlangen, al ons heimwee, onze strijd en onze geestdrift, onze liefde en onze vertwijfeling tot taal geworden,’ dan zijn er toch mensen geweest en ze leven nog, die uit een ongeschreven Christelijke aesthetiek en naar een te schrijven Christelijke aesthetiek toe geleefd hebben. Zo was de, overigens overwegend intelligente, Van der Leek. Zuiverder voorbeeld nog was de alweer tien jaar geleden gestorven Willem de Mérode, die het als mens al zo moeilijk had en bovendien moest opgroeien in een tijd toen de kloof tussen de literaire en de kerkelijk-Gereformeerde ‘tachtigers’ nog als onoverbrugbaar gold. Een sprekend voorbeeld was ook de stugge Van Eerbeek, vooral de Van Eerbeek van ‘Gesloten Grenzen’, die schreeuw om leven.

En een ander, gelukkig nog levend voorbeeld is zij, wier naam boven dit opstel staat: Wilma. Wilma, de milde; de vrouw wie alle mannelijke abstractie, alle mannelijk verlangen naar belijndheid ook, vreemd is; Wilma, voor wie leven, kunst, geloof, schoon-

[p. 363]

heid, schrijven en getuigen samenvallen. Met huisvlijt heeft haar werk nimmer iets te maken gehad en zonder hart kan zij niet schrijven. Haar aesthetiek is zeer eenvoudig: de schoonheid ontbloeit uit de warme liefde tot de Heiland; wat er glinstert over haar bladzijden is Paaszon. Ja al haar werk is, geestelijk gezien, op de vroege Paasmorgen geschreven; het licht is er, maar nog niet allerwegen; de herkenning is er, maar door tranen heen. De liefde wordt geslingerd tussen dodelijke twijfel en juichende herkenning; er is nog nevel en schaduw, maar de nacht is voorbij. De Heer is waarlijk opgestaan.

En toch, met alle eerbied voor haar werk zeg ik: evenals het werk belangrijker is dan de aesthetiek als zodanig, zo is ook de mens belangrijker dan het werk. Ik weet het, het is een ge liefde theorie, dat het werk belangrijker is dan de mens, die immers sterft om in zijn werk ‘eeuwig’, zoals dat heet, te leven. Maar deze theorie is een paragraaf uit het aesthetisch credo van de wereld, met haar weinig aantrekkelijke en ook zeer be-trekkelijke, historische ‘eeuwigheid’ van musea en bibliotheken. De mens is oneindig belangrijker. Zijn werk is maar een flauw, in zekere zin toevallig, gebrekkig en onvolledig beeld van zijn wezen. De krachten van de toekomende eeuw, die in ieder Christusbelijder schuilend werken, vinden op aarde hun adaequate uiting niet. Maar men speurt, men vermoedt ze, men wordt ze gewaar. Zo heeft Wilma ons haar lange leven lang haar opstandings-aesthetiek voorgeleefd, zwak in de werken, maar stralend, zuiver en niet van deze aarde wat herkomst, wezen en toekomst aangaat. Dit is winst en genade. Ondanks haar persoonlijk geloof is de opstandingsschoonheid niet volkomen in haar werk doorgebroken. Niemand en niets ontkomt aan het kruis en aan de wet, die de schatten in aarden vaten bergt, opdat de uitnemendheid der kracht zij uit God en niet uit ons. Maar gezegend en beschamend is dit leven, dat het met God en de schoonheid gewaagd heeft. Zulk een leven kan, wil en mag ook niet nagebootst worden. Maar wie er naar kijkt en het op zich laat inwerken, ook al is hij anders bewerktuigd, zal er de invloed van ondergaan. Wie in Nederland in Christus gelooft en dorst naar levende taal, kan haar niet achteloos voorbijgaan en kan het Wilma-aspect in zijn aesthetiek niet missen.

Belachelijk wordt hier de scheiding tussen mens en kunstenaar. Het zijn twee woorden voor hetzelfde leven. En de voornaamheid, waarover zij eens zo mooi en zuiver geschreven heeft, de christelijke voornaamheid, die niets met sociale onderscheidingen te ma-

[p. 364]

ken heeft, en niets met trots, maar die juist uit ootmoed geboren wordt, is haar als een genade geschonken.

Wij groeten Wilma, de milde. Laat het jonge, schrijvende Nederland maar lang en aandachtig naar haar kijken en zich uit eenzelfde geloof naar eigen aard en in eigen tijd ontwikkelen. En wij ‘middenstanders’ wat de leeftijd aangaat, die zelf het ontoereikende van idealen en pogingen aan den lijve hebben ervaren, laten wij voortleven, afronden, rijpen, zoeken, dienen. In dit proces is niets onbelangrijk en niets vergeefs. Het moet nog lichter worden. De Heer is waarlijk opgestaan.